| Περίληψη |
Στόχος τῆς παρούσας μελέτης ἦταν νὰ μελετήσει τὴν κατάληψη τοῦ χώρου στὴν Εὔβοια κατὰ τοὺς χρόνους τῆς ἑλληνικῆς ἀρχαιότητας, συνδυάζοντας γεωγραφικὰ-τοπογραφικὰ δεδομένα, φιλολογικὲς καὶ ἐπιγραφικὲς πηγὲς μὲ ἀρχαιολογικὰ εὑρήματα γιὰ νὰ ἀποκαταστήσει τὴν συγκρότηση καὶ ἐξέλιξη τῶν πολιτικῶν μορφωμάτων ποὺ ἀναπτύχθηκαν στὴν Εὔβοια. Θελήσαμε δηλαδὴ νὰ ἐξετάσουμε κατὰ πόσον τὰ ὅσα μᾶς μεταφέρουν οἱ ἀρχαῖοι συγγραφεῖς γιὰ τὴν ἀναστάτωση καὶ τὶς μετακινήσεις πληθυσμῶν κατὰ τὴν πρώιμη ἐποχὴ τοῦ Σιδήρου, τὸν Α΄ ἀποικισμὸ στὴν Μικρὰ Ἀσία, τὴν πολιτικὴ ὀργάνωση κατὰ κώμας, τὸν Β΄ ἀποικισμὸ στὴν Δύση καὶ τὴν Χαλκιδική, τὴν συγκρότηση πόλεων κρατῶν ἀπὸ τὰ προγενέστερα φυλετικά, μικρὰ σὲ πληθυσμὸ καὶ ἐπικράτεια πολιτικὰ μορφώματα, τὸν Ληλάντιο πόλεμο καὶ τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ἐπηρέασε τὴν Ἐρέτρια καὶ τὴν Χαλκίδα, ἐπιβεβαιώνονται ἀρχαιολογικῶς ἢ ὄχι καὶ μὲ ποιὸν τρόπο.
Θελήσαμε ἐπίσης νὰ παρακολουθήσουμε τὴν ἐξέλιξη τῶν πόλεων κρατῶν αὐτῶν κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ἐποχὴ μέχρι τοὺς περσικοὺς πολέμους, τὴν ἔνταξή τους στὴν Δηλιακὴ συμμαχία κατὰ τὴν Πεντηκονταετία καὶ κατὰ τὸν Πελοποννησιακὸ πόλεμο μέχρι τὴν ἐπιτυχημένη ἀποστασία τοῦ 411 π.Χ. καὶ τὸ τέλος τοῦ πολέμου, καθὼς καὶ τὶς ἀλλαγὲς ποὺ ἐπῆλθαν κατὰ τὸν 4ο αἰώνα π.Χ. μέχρι τὴν ἐπικράτηση τοῦ Φιλίππου Β΄ καὶ τοῦ Μ. Ἀλεξάνδρου. Τέλος προσπαθήσαμε νὰ κατανοήσουμε πῶς αὐτὲς οἱ πόλεις κράτη ἐπιβίωσαν κατὰ τὴν ἑλληνιστικὴ ἐποχή, σὲ ποιὸ βαθμὸ ἐπηρέασαν τὴν μορφὴ καὶ τὴν ὑπόστασή τους οἱ ἐπιθέσεις τοῦ ῥωμαιοπεργαμηνοῦ στόλου στὰ τέλη τοῦ 2ου αἰώνα π.Χ., οἱ μακεδονικοὶ πόλεμοι, ἡ σύγκρουση ἐπὶ ὑπάτου Μομμίου μὲ τὴν Ῥώμη τὸ 146 π.Χ., οἱ μιθριδατικοὶ πόλεμοι καὶ ἐν τέλει ἡ ἔνταξή τους τὸ 27 π.Χ. στὴν ῥωμαϊκὴ ἐπαρχία τῆς Ἀχαΐας.
Βασικό μας ὀργανο ἦταν ὁ χάρτης τῆς ΓΥΣ 1: 50.000 (τὴν ἐπεξεργασία τοῦ ὁποίου μὲ τὰ δεδομένα ποὺ ἔδωσε μεταφέραμε καὶ γιὰ λόγους πρακτικοὺς στὸν χάρτη τῆς Ἐθνικῆς Στατιστικῆς Ὑπηρεσίας 1: 250.000), ἡ ἐπεξεργασία τοῦ ὁποίου μὲ ἐπιχρωματισμὸ ἀπέδωσε χρωματικῶς τὸ ἀνάγλυφο, δηλαδὴ τὴν μορφὴ καὶ τὰ γεωγραφικὰ στοιχεῖα τοῦ ἐδάφους, ἐπάνω στὸ ὁποῖο ὑπῆρξε ἀνθρώπινη κατοίκηση κατὰ τὴν ἱστορικὴ ἀρχαιότητα. Ἐφαρμόζοντας τὴν μέθοδο Δοξιάδη-Φαράκλα-Σακελλαρίου (ἡ ὁποία ἤδη ἐφαρμόστηκε μὲ ἐπιτυχία στὴν σειρὰ «Ἀρχαῖες ἐλληνικὲς πόλεις», καθὼς καὶ σὲ μεταπτυχιακὲς ἐργασίες καὶ διδακτορικὲς διατριβὲς τοῦ τμήματος Ἱστορίας καὶ ἀρχαιολογίας τοῦ Πανεπιστημίου Κρήτης), ἀναζητήσαμε τὰ φυσικὰ ὅρια τῶν φυσικῶν περιοχῶν τῆς Εὐβοίας, μειζόνων καὶ ἐλασσόνων (ἢ ὑποπεροχῶν), διότι θεωρήσαμε ὅτι συνιστοῦσαν τὰ ἴδια πολιτικὰ ὅρια ἢ ἐπηρέαζαν τὰ πολιτικὰ ὅρια φυλετικῶν μορφωμάτων καὶ πόλεων κρατῶν ἀνὰ ἐποχή, τῶν ὁποίων οἱ οἰκισμοί, τὸ πολιτικὸ κέντρο καὶ οἱ κῶμες, καὶ ὁ παραγωγικὸς χῶρος, δηλαδὴ ἡ ἐπικράτεια ὁριζόταν ἀπὸ αὐτά.
Κατὰ τὴν τοποθέτηση τῶν ἀρχαίων θέσεων στὸν χάρτη διαπιστώσαμε ὅτι ὄντως ἐπιβεβαιώνεται ἡ ὑπόθεση ἐργασίας τῶν Δοξιάδη-Φαράκλα-Σακελλαρίου, καὶ ὅτι κάθε πολιτικὸ μόρφωμα ἀναπτύχθηκε ἀρχικῶς σὲ μία φυσικὴ ἐπικράτεια μὲ φυσικὰ ὅρια, ἔχοντας ἕνα κέντρο, γύρω ἀπὸ τὸ ὁποῖο ἀναπτύσσονταν ἀκτινωτὰ καὶ περιφερειακὰ μικρότεροι οἰκισμοί, κῶμες. Αὐτὲς οἱ λεκάνες ἀπορροῆς, οἱ φυσικὲς ἐπικράτειες, ὀργανώθηκαν μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο πολιτικῶς κατὰ τὴν ΠΓ καὶ ΓΕ ἐποχή, καὶ ἔτσι τὰ φυσικὰ ὅρια (ὄρη, ῥάχες, ποταμοὶ) ἀποτέλεσαν καὶ τὰ ἀρχικὰ πολιτικὰ ὅρια τῶν κρατῶν αὐτῶν κατὰ τὴν πρωτογεωμετρικὴ καὶ γεωμετρικὴ ἐποχή.
Κατὰ τὴν ὕστερη γεωμετρικὴ ἐποχὴ πολλὰ τέτοια μορφώματα (κάποια μικρὰ φυλετικὰ κράτη ποὺ μπορεῖ νὰ εἶχαν ἐπιβιώσει καὶ μικρὲς πόλεις κράτη) συνοικίστηκαν, καὶ ἔτσι ἱδρύθηκαν οἱ εὐβοϊκὲς πόλεις κράτη. Κατά τον 7ο καὶ 6ο αἰώνα π.Χ. κάποιες ἀπὸ αὐτὲς ἐξαρτήθηκαν ἀπὸ μεγαλύτερες καὶ ἰσχυρότερες πόλεις κράτη, ὅπως ἡ Ἱστιαία, ἡ Χαλκίς, ἡ Ἐρέτρια καὶ ἡ Κάρυστος. Οἱ περσικοὶ πόλεμοι προκέλεσαν μικρὲς ζημιὲς στην Ἱστιαία, ἀλλὰ καὶ καταστροφὴ τῆς Ἐρέτριας, ἡ ὁποία ὡστόσο μετὰ τὴν μάχη τῶν Πλαταιῶν καὶ τὴν δημιουργία τῆς Δηλιακῆς συμμαχίας ἄρχισε νὰ ἀνοικοδομεῖται.
Μετὰ τοὺς Περσικοὺς πολέμους, κατὰ τὸν 5ο αἰώνα π.Χ., ἔχουμε τὶς πρῶτες συστηματικὲς καταγραφὲς τῶν πόλεων κρατῶν τῆς ἀρχαίας Εὐβοίας. Πρόκειται γιὰ τοὺς φορολογικοὺς καταλόγους τῆς Δηλιακῆς συμμαχίας, οἱ ὁποῖοι μᾶς πληροφοροῦν γιὰ τὸ ποιὲς ἦταν οἱ ἀνεξάρτητες πόλεις κράτη καὶ ποιὰ ἦταν ἡ οἰκονομική τους δυνατότητα. Ἡ ἐπιτυχημένη ἀποστασία τῶν εὐβοϊκῶν πόλεων τὸ 411 π.Χ. ἀπὸ τὴν Ἀθηναϊκὴ συμμαχία εἶχε ὡς συνέπεια τὴν ἵδρυση τοῦ Κοινοῦ τῶν Εὐβοέων, ἑνὸς δευτεροβάθμιου πολιτικοῦ μορφώματος συνομοσπονδίας πόλεων κρατῶν (ὅπως τὸ Κοινὸ τὼν Χαλκιδέων τῆς Χαλκιδικῆς, τὸ Κοινὸ τῶν Βοιωτῶν, τὸ Κοινὸ τῶν Ἀχαιῶν κ.λ.π.), γιὰ τὸ ὁποῖο μᾶς πληροφοροῦν τὰ νομίσματα. Τὴν ὀργάνωση τῶν πολιτικῶν κέντρων κὰι τὴν οἰκιστικὴ ἀνάπτυξη τῆς χώρας μαρτυρεῖ ἡ αὔξηση τοῦ ἀριθμοῦ καὶ ὁ πλοῦτος τῶν εὐρημάτων τῶν κατοικημένων θέσεων.
Τὸν 4ο αἰώνα πληροφορούμαστε ἀπὸ τὸν Σκύλακα ἢ Ψευδο-Σκύλακα, ὅτι ἡ Εὔβοια ἦταν τετράπολις, πρᾶγμα ποὺ δείχνει ὅτι οἱ ἄλλες ἀναφερόμενες παλαιότερα πόλεις ἐξαρτήθηκαν ἀπὸ τὶς ἰσχυρότερες Ἱστιαία, Χαλκίδα, Ἐρέτρια καὶ Κάρυστο. Αὐτὲς οἱ πόλεις ἐντάχθηκαν στὴν Β΄ Ἀθηναϊκὴ συμμαχία. Τὸ 338 π.Χ. διαλύθηκε τὸ Κοινὸ τῶν Εὐβοέων, μετὰ τὴν ἧττα στὴν Χαιρώνεια, τὸ ὁποῖο ἀνασυστήθηκε ἀπὸ τὸν Δημήτριο Πολιορκητὴ τὸ 304 π.Χ. Ἀρχαιολογικῶς διαπιστώνουμε τὴν ἀνάπτυξη τῶν πολιτικῶν κέντρων καὶ τὴν πύκνωση τῆς κατοίκησης τῆς ἐπικράτειάς τους κατά τον 5ο καὶ 4ο π.Χ. αἰώνα.
Ὁ 3ος αἰώνας π.Χ., παρὰ τὶς ταραγμένες συνθῆκες στὰ χρόνια τῶν πολέμων τῶν Ἐπιγόνων, ἦταν αἰώνας ἀκμῆς γιὰ τὶς εὐβοϊκὲς πόλεις, ὅπως συμπεραίνουμε ἀπὸ τὰ λείψανα τοῦ ὑλικοῦ πολιτισμοῦ στὰ πολιτικὰ κέντρα καὶ στὴν ἐπικράτειά τους. Ἐνδεικτικὰ ἀναφέρουμε τὴν ἐξαιρετικὴ ἀνάκαμψη τῆς Ἐρέτριας μὲ τὶς ἐπισκευὲς στὸ τεῖχος καὶ τὶς πολυτελεῖς οἰκίες μὲ τὰ μωσαϊκὰ δάπεδα. Λίγο πρὶν τὸ 200 π.Χ. ὅμως ὁ ῥωμαιοπεργαμηνὸς στόλος καταφέρνει καίριο πλήγμα σὲ Ὠρεό-Ἱστιαία, τὸ 200 π.Χ. στὴν Χαλκίδα καὶ στὴν Κάρυστο, καὶ τὸ 198 π.Χ. στὴν Ἐρέτρια, πολιορκώντας, ἐκπορθώντας, ἐξανδραποδίζοντας τὸν πληθυσμὸ καὶ λεηλατώντας τὶς πόλεις. Ὁ Τῖτος Κόιντος Φλαμινῖνος τὸ 196 π.Χ. κήρυξε τὴν ἐλευθερία (ἀπὸ τοὺς Μακεδόνες) καὶ τὴν αὐτονομία τῶν ἑλληνικῶν πόλεων, ἐνῷ ἀνασύστησε καὶ τὸ Κοινὸ τῶν Εὐβοέων, χωρὶς πραγματικὴ ἰσχύ. Αυτὲς οἱ ἐπιδρομὲς φαίνεται ὅτι δὲν εἶχαν στόχο τὴν καταστροφὴ τῶν πόλεων καὶ τῶν ὑποδομῶν τους, ἀλλὰ τὸν ἐξανδραποδισμὸ τοῦ πληθυσμοῦ τους καὶ τὴν ἁρπαγὴ τῶν θησαυρῶν καὶ τῶν ἔργων τέχνης, διότι δὲν ματυροῦνται ἀνασκαφικῶς ἐκτεταμένες καταστροφές. Τὸ 191 π.Χ. ἡ Χαλκίδα δέχθηκε τὸν βασιλιὰ τῆς Συρίας Ἀντίοχο, τοῦ ὁποίου ἡ ἐκστρατεία ὅμως εἶχε ἄδοξο τέλος, μετὰ τὴν συντριπτικὴ ἧττα του ἀπὸ τοὺς Ῥωμαίους. Ἔτσι οἱ εὐβοΐκὲς πόλεις συνέχισαν τὴν ζωή τους μέχρι τὴν νέα ἧττα τῆς Ἀχαϊκῆς συμπολιτείας ἀπὸ τοὺς Ῥωμαίους μὲ ἐπὶ κεφαλῆς τὸν ὕπατο Λεύκιο Μόμμιο τὸ 146 π.Χ., τὴν καταστροφὴ τῆς Κορίνθου καὶ τὴν πραγματικὴ ἐπικυριαρχία τῆς Ῥώμης στὴν Νότια Ἑλλάδα.
Παρὰ ταύτα, οἱ εὐβοϊκὲς πόλεις τὸν 1ο αἰώνα π.Χ. συντάχθηκαν μὲ τὸν βασιλιὰ τοῦ Πόντου Μιθριδάτη, ὁ ὁποῖος ἦρθε μὲ στρατὸ καὶ πλοῖα κατὰ τὰ ἔτη 88-86 π.Χ. γιὰ νὰ ἐλευθερώσει τὶς ἑλληνικὲς πόλεις ἀπὸ τοὺς Ῥωμαίους. Συνέπεια τῆς ἧττας ἦταν ἡ βεβαιωμένη ἀνασκαφικῶς καταστροφὴ τῆς Χαλκίδας καὶ τῆς Ἐρέτριας ἀπὸ τὰ στρατεύματα τοῦ Κορνήλιου Σύλλα, πιθανῶς τὸ 86 π.Χ. Οἱ εὐβοϊκὲς πόλεις συνέχισαν τυπικῶς νὰ ὑφίστανται μέχρι τὸ 27 π.Χ. (χωρὶς ὅμως νὰ ἀνακάμψει τὸ πολιτικὸ κέντρο τῆς Ἐρέτριας) ὅταν ὁ Ὀκταβιανὸς κατήργησε καὶ τυπικῶς τὴν αὐτονομία καὶ τὸ πολίτευμα τῶν εὐβοϊκῶν πόλεων κρατῶν, ἐντάσσοντάς τις τὸ 27 π.Χ., μαζὶ μὲ τὶς ὑπόλοιπες πόλη κράτη τῆς νότιας Ἑλλάδας, στὴν ῥωμαϊκὴ ἐπαρχία τῆς Ἀχαΐας.
|
Η γεωπολιτική οργάνωση της αρχαίας Εύβοιας (1050 - 27 π.Χ.)
