| Περίληψη |
Τo κοινωνικό κεφάλαιο αποτελεί την πιο πρόσφατη προσθήκη στη λίστα σε μια σειρά κοινωνικών περιβαλλοντολογικών διαστάσεων που επηρεάζουν τις συμπεριφορές υγείας (Nieminen et al., 2013; Wakefield & Poland, 2005; Kritsotakis & Gamarnikow, 2004). Παρόλα αυτά, ενώ η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας αναδεικνύει την επίδραση που φαίνεται να έχει το κοινωνικό κεφάλαιο στην υγεία των νέων, οι μηχανισμοί και οι δεσμοί που αυτό επιδρά είναι ακόμη ασαφείς.
Η επίδραση του κοινωνικού κεφαλαίου ιδιαίτερα στις συμπεριφορές υγείας των νέων είναι σημαντική στην κατανόηση και ανάλυση του πλαισίου μέσα στο οποίο αυτές λαμβάνουν χώρα (που, πότε, όταν, και με ποιον (Morrow, 1999). To κοινωνικό κεφάλαιο μέσα από τις δυο διαστάσεις του, τη δομική και τη γνωστική μπορεί να αποδώσει το τι είναι αυτό που οι νέοι «κάνουν» (structural social capital) και το τι είναι αυτό που οι νέοι
Δημόσια Υγεία & Διοίκηση Υπηρεσιών Υγείας
Τμήμα Ιατρικής – Πανεπιστήμιο Κρήτης
10
«αισθάνονται» (cognitive social capital) (Islam, Merlo, Kawachi, Lindstrom, & Gerdtham, 2006). Αυτές, οι διαστάσεις θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψην τους ποιο είναι το πολιτισμικό, κοινωνικό, οικονομικό, και πολιτικό πλαίσιο ώστε να μπορούν να τεκμηριώσουν, ποιες είναι οι διαδικασίες, που είτε περιορίζουν, είτε επιτρέπουν την εκδήλωση θετικών ή αρνητικών συμπεριφορών υγείας στους νέους. Το κοινωνικό κεφάλαιο οφείλει να ενταχθεί στην πρακτική εφαρμογή της κοινωνικής εργασίας μιας και από την επιστημολογία της βασίζεται σε στοιχεία κοινωνικού κεφαλαίου (Loeffler et al., 2004). Είναι μέγιστης σημασίας, οι κοινωνικοί λειτουργοί να προάγουν και να αναδομήσουν το κοινωνικό κεφάλαιο ως έναν από τους κοινωνικούς προσδιοριστές της υγείας (Coren, Iredale, Bywaters, Rutter, & Robinson, 2010) στις κοινότητες που παρεμβαίνουν, προτείνοντας παρεμβάσεις που θα βελτιώνουν τις συνθήκες διαβίωσης και υγείας των κοινοτήτων τους.
Σκοπός & στόχοι
Ο σκοπός της εν λόγω διατριβής είναι να διερευνήσει τη σχέση του κοινωνικού κεφαλαίου στις συμπεριφορές υγείας των μαθητών της Α΄ Λυκείου στο Νομό Ηρακλείου και να συνεισφέρει στο ρόλο που μπορεί να έχει το κοινωνικό κεφάλαιο στην προαγωγή υγείας από τη σκοπιά της Κοινωνικής Εργασίας.
Πιο συγκεκριμένα, η διατριβή στοχεύει (1) στην ψυχομετρική στάθμιση της κλίμακας του κοινωνικού κεφαλαίου των νέων στην Ελλάδα, (2) στη διεύρυνση του ρόλου που διαδραματίζει το φύλο των μαθητών στην επιρροή του κοινωνικού κεφαλαίου στην κατανάλωση αλκοόλ, (3) στη διερεύνηση της επίδρασης του κοινωνικού και οικονομικού κεφαλαίου στην κατανάλωση καπνού και άλλων προσδιοριστών της υγείας των μαθητών, (4) στο ρόλο που το κοινωνικό κεφάλαιο μπορεί να διαδραματίσει στην προαγωγή υγείας μέσα από τις παρεμβάσεις της κοινωνικής εργασίας με κοινότητα.
Μεθοδολογία
Η μεθοδολογική προσέγγιση είναι συγχρονική επιτόπια, δειγματοληπτική έρευνα (cross-sectional). Η μέθοδος συλλογής των δεδομένων είναι η στρωματοποιημένη τυχαία δειγματοληψία. Το δειγματοληπτικό πλαίσιο αποτελεί η λίστα με το σύνολο των σχολικών μονάδων της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης του Ν. Ηρακλείου (28 μονάδες).
Δημόσια Υγεία & Διοίκηση Υπηρεσιών Υγείας
Τμήμα Ιατρικής – Πανεπιστήμιο Κρήτης
11
Ο πληθυσμός αναφοράς υπολογίστηκε συνολικά σε 2.854 μαθητές. Αυτός διαρθρώνεται σε α) αγροτικό στρώμα με 9 σχολικές μονάδες και 268 μαθητές, β) αστικό με 18 σχολικές μονάδες και 1.921 μαθητές, και γ) ημιαστικό με 14 σχολικές μονάδες και 665 μαθητές.
Η συλλογή των δεδομένων πραγματοποιήθηκε σε δύο φάσεις από τον Απρίλιο έως τον Ιούνιο του 2008. Στην πρώτη φάση έγινε η πιλοτική εφαρμογή του εργαλείου (Youth Social Capital Scale) προκειμένου να διασφαλιστεί η αξιοπιστία των μετρήσεων. Αυτή η φάση πραγματοποιήθηκε εκτός του κυρίου δείγματος και συγκεκριμένα σε σχολεία που ανήκουν στο ημιαστικό στρώμα (Koutra et al., 2012a). Από αυτά επιλέγη τυχαία μια σχολική μονάδα (κωδ. 1753010), όπου στο σύνολο των τμημάτων της επαναλήφθηκε η μέτρηση με την πάροδο μιας εβδομάδας προκειμένου να διασφαλιστεί η αξιοπιστία του ερωτηματολογίου (test-retest reliability) (Erevnidou, Launois, Katsamouris, & Lionis, 2004).
Κατόπιν των απαραίτητων βελτιώσεων στη Youth Social Capital Scale (YSCS) ακολούθησε η δεύτερη φάση. Αυτή αφορούσε στη συλλογή των δεδομένων από το κύριο δείγμα της μελέτης. Από το αγροτικό στρώμα λόγω του μικρού σχετικά αριθμού των μαθητών εισήχθησαν το σύνολο των 9 σχολικών μονάδων με 268 μαθητές, ενώ από το αστικό στρώμα εισήχθησαν κατόπιν κλήρωσης 4 σχολικές μονάδες με 409 μαθητές. Εργαλεία μέτρησης
Το αυτοσυμπληρούμενο ερωτηματολόγιο με το οποίο συλλέχθησαν τα δεδομένα αποτελεί σύνθεση των Youth Social Capital Scale (YSCS) και Health Behaviour in School-aged Children (HBSC). Άδεια για την χρήση των εργαλείων δόθηκε από τους κατασκευαστές τους κατόπιν σχετικού αιτήματος. Επίσης άδεια συλλογής από τις σχολικές μονάδες δόθηκε κατόπιν σχετικής αίτησης από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο του Υπουργείου Παιδείας (απόφαση: 20946/G2/20-2-2008).
Αποτελέσματα
Ψυχομετρική στάθμιση
Σχετικά με την ψυχομετρική στάθμιση που διαπραγματεύτηκε αυτή διατριβή στο πρώτο άρθρο μετρήθηκε, τόσο η εσωτερική συνοχή και κατασκευή, όσο και οι δοκιμές για συγκλίνουσα και διακρίνουσα εγκυρότητα. Η παραγοντική ανάλυση απέδωσε πέντε
Δημόσια Υγεία & Διοίκηση Υπηρεσιών Υγείας
Τμήμα Ιατρικής – Πανεπιστήμιο Κρήτης
12
παράγοντες στην κλίμακα του κοινωνικού κεφαλαίου (YSCS). Ο συνολικός Cronbach της κλίμακας κρίθηκε ικανοποιητικός (α=.771). Η παραγοντική ανάλυση έδειξε κοινά πρότυπα για πολλά ζητήματα μεταξύ της ελληνικής και της αρχικής αυστραλιανής κλίμακας (Koutra et al., 2012a).
Κατανάλωση αλκοόλ
Στο δεύτερο άρθρο της διατριβής, η κατανάλωση αλκοόλ φαίνεται αυξημένη σε κάποιους δομικούς παράγοντες του κοινωνικού κεφαλαίου. Η ανάλυση τεκμηρίωσε ότι αυτοί σχετίζονται, με αύξηση ανά μονάδα, της πιθανότητας τακτικής κατανάλωσης αλκοόλ. Ο παράγοντας «Γειτονικά δίκτυα» του κοινωνικού κεφαλαίου συσχετίστηκε θετικά με την τακτική κατανάλωση αλκοόλ στα κορίτσια του δείγματος. Αντίθετα, οι γνωστικοί παράγοντες του κοινωνικού κεφαλαίου «Ανοχή στη διαφορετικότητα» και «Αίσθημα εμπιστοσύνης και ασφάλειας» συσχετίσθηκαν με μειωμένη πιθανότητα μέθης στα κορίτσια. Το συνολικό σκορ του κοινωνικού κεφαλαίου συσχετίστηκε θετικά με την πιθανότητα της τακτικής κατανάλωσης αλκοόλ, αλλά όχι με την πιθανότητα μέθης και για τα αγόρια και για τα κορίτσια.
Κατανάλωση καπνού
Στο τρίτο άρθρο της διατριβής, το κοινωνικό και οικονομικό κεφάλαιο δε διαφοροποιήθηκαν από το φύλο του δείγματος. Αυξημένος διαπιστώθηκε μόνο ο παράγοντας του κοινωνικού κεφαλαίου «Συμμετοχή στην κοινότητα» για τα αγόρια. Οι μαθητές που αναφέρουν κακή αυτοαναφερόμενη οικονομική κατάσταση έχουν 4.71 μεγαλύτερη πιθανότητα για μειωμένη ικανοποίηση από τη ζωή (95%CI:3.00, 7.40) και 2.72 μεγαλύτερη πιθανότητα για κακή υγεία (95%CI:1.58, 4.71). Αντίθετα, δεν βρέθηκαν σημαντικές συσχετίσεις με το επίπεδο απασχόλησης των γονιών των μαθητών και το κάπνισμα και άλλων κοινωνικών προσδιοριστών της υγείας του δείγματος.
Οι μαθητές με χαμηλό επίπεδο δομικού κοινωνικού κεφαλαίου («Συμμετοχή στην κοινότητα») έχουν 0.45 μικρότερη πιθανότητα για καθημερινό κάπνισμα (95%CI:0.32, 0.95) αλλά 2.49 μεγαλύτερη πιθανότητα για κακή υγεία (95%CI:1.58, 4.71). Αντίθετα, οι μαθητές με χαμηλό γνωστικό κοινωνικό κεφάλαιο («Αισθήματα εμπιστοσύνης και ασφάλειας») έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα για καθημερινό κάπνισμα (2.95; 95%CI:1.47, 6.04) και κακή υγεία (4.22; 95%CI:2.08, 8.56). Δεν βρέθηκε σημαντική διαφορά μεταξύ της συχνότητας
Δημόσια Υγεία & Διοίκηση Υπηρεσιών Υγείας
Τμήμα Ιατρικής – Πανεπιστήμιο Κρήτης
13
καπνίσματος και του επίπεδου κοινωνικού κεφαλαίου (21.1% versus 24.3%, αντίστοιχα p<0.05). Ωστόσο, σημαντικά περισσότεροι ήταν οι μαθητές με χαμηλό κοινωνικό κεφάλαιο (19.6% versus 9.6%, αντίστοιχα, p>0.05) και κακή υγεία (16.5% versus 6.2%, αντίστοιχα, p>0.05) που αναφέρουν μειωμένη ικανοποίηση από τη ζωή.
Κοινωνικό κεφάλαιο, προαγωγή υγείας και κοινωνική εργασία με κοινότητα
Αυτό το άρθρο συζητά για τα κοινά στοιχεία που μοιράζεται η μέθοδος της Κοινωνικής Εργασίας με Κοινότητα (Κ.Ε.Κ.) με το κοινωνικό κεφάλαιο και την προαγωγή υγείας. Το τέταρτο και τελευταίο άρθρο της διατριβής διαπραγματεύεται τα κοινά στοιχεία που μοιράζεται η μέθοδος της Κοινωνικής Εργασίας με Κοινότητα (Κ.Ε.Κ.) με το κοινωνικό κεφάλαιο και την προαγωγή υγείας, ώστε οι κοινωνικοί λειτουργοί να βελτιώσουν και να αναπτύξουν την πρακτική του επαγγέλματος στις κοινότητες.
Αυτό το άρθρο αποδίδει το δυναμικό ρόλο που η Κ.Ε.Κ. μπορεί να διαδραματίσει μέσα από τη στρατηγική της κοινοτικής ανάπτυξης στο κοινωνικό κεφάλαιο και στην προαγωγή υγείας. Οι κοινότητες με επιτυχή ανάπτυξη είναι πιο πιθανόν να βιώσουν συλλογικές δράσεις. Αυτές οι κοινότητες ενδέχεται να είναι περισσότερο αλληλέγγυες, υγιής, ασφαλείς και συνεργατικές. Επομένως, οι κοινωνικοί λειτουργοί προκειμένου να οδηγήσουν τις κοινότητες σε συλλογική επίλυση των όποιων δυσκολιών αντιμετωπίζουν, θα πρέπει να διερευνήσουν ποιοι είναι οι μηχανισμοί που παρέχουν κίνητρα για δράση και ποιοι είναι παράγοντες αλλά και τα εμπόδια που συνεισφέρουν ή όχι στην ανάπτυξη συλλογικών δράσεων στις κοινότητες.
Συμπεράσματα
Το κοινωνικό κεφάλαιο αποτελεί ένα σημαντικό κοινωνικό προσδιοριστή της υγείας των μαθητών. Τα αποτελέσματα της διατριβής ανέδειξαν ότι το γνωστικό και δομικό κοινωνικό κεφάλαιο φαίνεται να έχουν διαφορετικού τύπου συσχέτιση με τη συχνή κατανάλωση αλκοόλ και την ευκαιριακή μέθη, σε αγόρια και κορίτσια. Παρόμοια, το χαμηλό δομικό κοινωνικό κεφάλαιο φαίνεται να σχετίζεται προστατευτικά στην καθημερινή κατανάλωση καπνού ενώ το γνωστικό κοινωνικό κεφάλαιο, όχι.
Οι μηχανισμοί βελτίωσης του κοινωνικού κεφαλαίου των μαθητών και πως αυτοί επηρεάζουν τις συμπεριφορές υγείας τους, απαιτεί προσεκτική και λεπτομερή ανάλυση καθώς οι διαστάσεις και οι παράγοντες αυτού έχουν τόσο θετικές, όσο και αρνητικές
Δημόσια Υγεία & Διοίκηση Υπηρεσιών Υγείας
Τμήμα Ιατρικής – Πανεπιστήμιο Κρήτης
14
επιπτώσεις στην υγεία. Αυτή η τεκμηρίωση θα δώσει στους κοινωνικούς λειτουργούς σαφή εικόνα και γνώση για το ποιες στρατηγικές αλλά και βασικά στοιχεία παρέμβασης του κοινωνικού κεφαλαίου και της προαγωγή υγείας, αλληλεπιδρούν θετικά ώστε να είναι σε θέση να σχεδιάσουν και να τρέξουν παρεμβάσεις που να μεγιστοποιήσουν το κοινωνικό κεφάλαιο, προάγοντας άμεσα ή έμμεσα την υγεία των κοινοτήτων τους.
|
Κοινωνικό κεφάλαιο και συμπεριφορές υγείας σε μαθητές της Α Λυκείου της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης του Ν. Ηρακλείου : Ο παρεμβατικός ρόλος της κοινωνικής εργασίας με κοινότητα
