Περίληψη |
Η διερεύνηση των τρόπων συγκρότησης της ανθρώπινης υποκειμενικότητας κίνησε το ενδιαφέρον διαφόρων στοχαστών στη νεωτερική κοινωνία, όπου ο άνθρωπος αποτέλεσε κεντρικό σημείο αναφοράς. Ο Michel Foucault αποτελεί έναν από αυτούς τους στοχαστές και αναπτύσσει με έναν ιδιαίτερο τρόπο τις μελέτες του σε τρείς διαφορετικές, σε κάποια σημεία αντικρουόμενες, αλλά ταυτόχρονα αλληλοσυμπληρούμενες φάσεις. Στην πρώτη φάση αναδεικνύει την δυναμική της γλώσσας και των κυρίαρχων λόγων της κάθε εποχής, και αντιλαμβάνεται το ανθρώπινο υποκείμενο ως φορέα λόγων, χρησιμοποιώντας μία συγκεκριμένη μέθοδο που ονόμασε «αρχαιολογία». Οι λόγοι κάθε εποχής, σύμφωνα με το Foucault, λειτουργούν συγκροτητικά, καθώς τα ανθρώπινα υποκείμενα ‘ομιλούνται’ από τις επιστήμες, δηλαδή η διαμόρφωσή τους πραγματοποιείται μέσω των καθορισμών και των ταξινομήσεων στις οποίες τα εντάσσουν, όπως για παράδειγμα οι ‘λογικοί’ και οι ΄παράφρονες΄. Στην επόμενη φάση του έργου του προχωρά ένα βήμα παραπέρα, με μία διαφορετική μέθοδο που ονομάζει «γενεαλογία». Μέσω αυτής της ανάλυσης προβαίνει σε ιστορική διερεύνηση του μετασχηματισμού των μορφών εξουσίας, αλλά και εξέταση της σχέσης μεταξύ γνώσης και εξουσίας, προσεγγίζοντάς την ως ένα ενιαίο σύμπλεγμα «εξουσίας-γνώσης». Σε αυτή τη φάση το υποκείμενο αντιλαμβάνεται ως συγκροτημένο αντικείμενο των σχέσεων και μορφών εξουσίας, οι οποίες για το Foucault εντοπίζονται σε ολόκληρο το κοινωνικό σώμα. Η «βιο-εξουσία», η νεότερη μορφή εξουσίας, λαμβάνει χώρα στη νεοτερική κοινωνία και ασκεί έλεγχο στη σκέψη, στη ζωή και στη συμπεριφορά των ανθρώπινων υποκειμένων με αδιόρατους τρόπους. Ο Foucault μετά από τις πρώτες φάσεις του έργου του, δέχθηκε ένα καταιγισμό κριτικών από στοχαστές που εστίασαν σε πολιτικά και ηθικά ζητήματα, που προκύπτουν από την προσέγγισή του και προκαλούν βαθύ προβληματισμό, όπως η ελεύθερη βούληση, η δυνατότητα ελευθερίας και το νόημα της αντίστασης. Στην τρίτη φάση του έργου ο Foucault στρέφεται στην αναγνώριση ενός βαθμού δυνατότητας του ανθρώπινου υποκειμένου να σκέφτεται και να δρα, μέσω διαφόρων πρακτικών που επικεντρώνονται στην καλλιέργεια του εαυτού του, στα πλαίσια μίας διαδικασίας αυτοδιαμόρφωσης. Ωστόσο είναι εύλογος ο προβληματισμός αν αυτή η δυνατότητα που περιγράφει, συμβάλλει στην αυτονομία, τη χειραφέτηση των ανθρώπινων υποκειμένων και κατ’ επέκταση την ανάπτυξη δυναμικών αντιστάσεων ενάντια στις υφιστάμενες σχέσεις εξουσίας στο υπάρχον. O Foucault δεν παρουσιάζει στο έργο του κάποια πρόταση για την απελευθέρωση της ανθρωπότητας από τα δεσμά της εξουσίας, αντιθέτως θεωρεί ότι δεν θα μπορούσε να υφίσταται μία κοινωνία με τέτοια χαρακτηριστικά. Επιπρόσθετα, δείχνει να υποτιμά την ταξική πάλη και τους συλλογικούς και ανατρεπτικούς ατομικούς αγώνες, αφού σε αυτήν την τελευταία φάση του έργου του δίνει έμφαση σε ένα είδος στροφής προς τον εαυτό, η οποία, δείχνει να υποβοηθά την διατήρηση νεοφιλελεύθερου καθεστώτος. Ωστόσο, η συμβολή του έργου του κρίνεται αναμφισβήτητα σημαντική σε πολλά επιστημονικά πεδία, καθώς αποτελεί ώθηση για στοχασμό σχετικά με τη λειτουργία και τις επιδράσεις των διαφόρων μορφών και σχέσεων εξουσίας στον άνθρωπο, οι οποίες παρά την εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης και γενικότερα τον ανθρωπιστικό χαρακτήρα που σηματοδότησε το Διαφωτισμό, συνεχίζουν να υφίστανται με αδιόρατο τρόπο. Επιπρόσθετα, η κατανόηση των επιρροών από κάθε μηχανισμό εξουσίας στον άνθρωπο και η συνειδητοποίηση των μετασχηματισμών τους στο χρόνο, μπορεί να ωθήσει σε περαιτέρω κρίσιμα ερωτήματα και σκέψεις που αφορούν κινηματικούς αγώνες, καθώς και πεδία πραγμάτωσης αυτοοργανωμένων εγχειρημάτων.
|