| Περίληψη |
Εισαγωγή: Η επεισοδιακή ή βιωματική μνήμη είναι ένα αυτόνομο μνημονικό σύστημα που επιτρέπει την ανάκληση παλαιότερων εμπειριών και αναφέρεται στο σύνολο των γνωσιακών διαδικασιών που επιτρέπουν τη συνειδητή ανάκληση γεγονότων και του πλαισίου στο οποίο είχαν συμβεί. Η επιτυχία της ανάκλησης σχετίζεται μεταξύ άλλων και με τον τύπο και το περιεχόμενο των ερεθισμάτων. Είναι γενικά αποδεκτό ότι η μνημονική ικανότητα εικόνων σταθερά υπερτερεί αυτής των λέξεων. Σε νευρωνικό επίπεδο αυτό μπορεί να εξηγηθεί από διαφορετική λειτουργική περιοχική ενεργοποίηση για τη μνήμη εικόνων και λέξεων και στο επίπεδο της νευροφυσιολογίας μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός ότι οι εικόνες ενεργοποιούν πολυάριθμες αναπαραστάσεις που δημιουργούν πιο περίπλοκες συσχετίσεις με πολλαπλά μνημονικά αποτυπώματα. Παρόλα αυτά, δεν εμφανίζεται η ανάκληση όλων των εικόνων το ίδιο αποτελεσματική. Οι αφηρημένες εικόνες που δεν υπόκεινται μια λεκτική επεξεργασία έχουν ελαττωμένη επιτυχία ανάκλησης.
Η μνήμη επεισοδίων είναι μια νευροψυχολογική λειτουργία που ανιχνεύεται επηρεασμένη σε ασθενείς με ήπια κρανιοεγκεφαλική κάκωση (ΚΕΚ). Η ΚΕΚ είναι η πιο συχνή αιτία εγκεφαλικής βλάβης και η ήπια μορφή της είναι η συχνότερη. Ως ήπια ΚΕΚ αναγνωρίζεται μια κάκωση με απώλεια συνείδησης μικρότερη των 30 λεπτών, μετατραυματική αμνησία μικρότερη των 24 ωρών και αρχικό βαθμό στην Κλίμακα Γλασκώβης 13-15. Μελέτες σε ασθενείς με ήπια ΚΕΚ έχουν περιγράψει συχνά, στην οξεία φάση, επηρεασμένη την ικανότητα της προσοχής και γενική μείωση στην ταχύτητα επεξεργασίας της πληροφορίας όπως αποδεικνύεται από μεγαλύτερους χρόνους αντίδρασης ιδιαίτερα σε πιο δύσκολες και απαιτητικές γνωσιακές διαδικασίες. Συχνά σε αυτούς τους ασθενείς επηρεάζεται και η μνήμη και κυρίως η ενεργός μνήμη, αν και υπάρχουν και μελέτες που παρουσιάζουν επηρεασμένη την επεισοδιακή μνήμη τόσο τη λεκτική, που ελέγχεται με ανάκληση μετά από εκμάθηση καταλόγου λέξεων, όσο και της παραστατικής μνήμης (visual memory). Παρόλα αυτά δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία για το αν τα ελλείμματα μνήμης στους ασθενείς αυτούς σχετίζονται με το είδος της πληροφορίας όσον αφορά στο σημασιολογικό προσδιορισμό τους, δηλαδή πόσο αφηρημένα ή συγκεκριμένα εννοιολογικά είναι τα ερεθίσματα που δίνονται.
Το ηλεκτοεγκεφαλογράφημα (ΗΕΓ) είναι μια μέθοδος που έχει χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν για τη μελέτη της εγκεφαλικής λειτουργίας σε ασθενείς με ήπια ΚΕΚ. Επίσης έχει μελετηθεί εκτενώς με ΗΕΓ η φυσιολογική λειτουργία της μνήμης επεισοδίων με ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην α και θ συχνότητα. Δεν υπάρχουν παρόλα αυτά νευροφυσιολογικές μελέτες εστιασμένες στη λειτουργία της μνήμης σε ασθενείς με ήπια ΚΕΚ. Σύγχρονες μέθοδοι ανάλυσης δικτύων έχουν εφαρμοσθεί στο ΗΕΓ και έχουν προκύψει εκτός από το φάσμα και νέα μεγέθη όπως ο δείκτης πιθανότητας συγχρονισμού (synchronization likelihood-SL). Χρησιμοποιώντας αυτό το μέγεθος μπορούν να μελετηθούν νευρωνικά δίκτυα στηριζόμενα στη θεωρία των γράφων (graph theory). Ένας γράφος αποτελείται από κόμβους και ακμές που ενώνουν τους κόμβους. Οι πιο χαρακτηριστικοί δείκτες της οργάνωσης ενός δικτύου είναι η παράμετρος C (clustering coefficient) που υποδεικνύει τη συνδεσιμότητα ανάμεσα σε γειτονικούς κόμβους , η παράμετρος L (path length) που είναι το μέσο βραχύτερο μονοπάτι που συνδέει 2 οποιουσδήποτε κόμβους και ο δείκτης οργάνωσης δικτύων μικρόκοσμου.
Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι να μελετηθεί η βιωματική μνήμη με διαφορετικούς τύπους ερεθισμάτων (λεκτικά και μη-λεκτικά, αφηρημένα και εννοιολογικά σαφή), τις πρώτες μέρες μετά από μια ήπια ΚΕΚ με τη χρήση νευροψυχολογικών εργαλείων και τη χρήση μεγεθών που παρέχονται από το ΗΕΓ για να εκτιμηθεί η συνολική φλοιική συνδεσιμότητα και η οργάνωση των νευρωνικών δικτύων σε ασθενείς με ήπια ΚΕΚ σε σύγκριση με φυσιολογικούς μάρτυρες. Αναμένονταν οι ασθενείς να έχουν μεγαλύτερη δυσκολία σε πειραματικές δοκιμασίες με αφηρημένα ερεθίσματα που δεν μπορούν να εύκολα να κωδικοποιηθούν λεκτικά και αυτό να αποτυπωθεί νευροφυσιολογικά με παρέκκλιση από την ιδανική οργάνωση νευρωνικού δικτύου για τους ασθενείς κατά τη διάρκεια των ίδιων πειραματικών δοκιμασιών.
Μέθοδος: Εξετάσθηκαν 26 ασθενείς με ήπια ΚΕΚ, χωρίς εστιακή σημειολογία ή απεικονιστική βλάβη μετά την ΚΕΚ, και 26 υγιείς μάρτυρες που ήταν αντιστοιχισμένοι με τους ασθενείς ως προς την ηλικία, το φύλο και τα έτη εκπαίδευσης. Οι συμμετέχοντες εκτιμήθηκαν με τις κλίμακες: Σύντομη δοκιμασία γενικής Διανοητικής Κατάστασης (Mini-Mental State Exam), Δοκιμασία σχεδιασμού ρολογιού, Ερωτηματολόγιο εκτίμησης της προτίμησης χεριού (Edinburgh Handedness Inventory), Κλίμακα Hamilton Εκτίμησης Κατάθλιψης, Κλίμακα Hamilton Εκτίμησης Άγχους, Κλίμακα εκτίμησης προσανατολισμού και αμνησίας του Galveston (μόνο στους ασθενείς), Κλίμακα αυτοαναφοράς συμπτωμάτων διαταραχής ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας για ενήλικες- ΔΕΠΥ, (Adult ADHD Self-Report Scale Symptom Checklist). Επίσης τους χορηγήθηκαν τα ακόλουθα νευροψυχολογικά τεστ: οι τέσσερις δοκιμασίες από τη Συντομευμένη Κλίμακα μέτρησης Νοημοσύνης του Wechsler. (Wechsler Abbreviated Scale of Intelligence-WASI), Κλίμακα αυτοβιογραφικής μνήμης, Δοκιμασία Διαδρομών Α και Β (Trail Making Test A and B), Δοκιμασία Παραγωγής λέξεων (Controlled Oral Word Association Test), Δοκιμασία Ταξινόμησης Καρτών Wisconsin (Wisconsin Card Sorting Test). Για τον έλεγχο της μνήμης χορηγήθηκε η Συστοιχία εκτίμησης της Μνήμης του Wechsler (Wechsler Memory Scale WMS-III) και συγκεκριμένα οι επιμέρους δοκιμασίες: Μνήμη Ιστοριών -άμεση και καθυστερημένη Ανάκληση, (Logical Memory I and II), Εκμάθηση καταλόγου λέξεων -άμεση και καθυστερημένη Ανάκληση, (Word List I and II), Οικογενειακές Σκηνές-άμεση και καθυστερημένη Ανάκληση (Family Pictures I and II) και Μνήμη αριθμών ευθεία και αντίστροφη (Digit Span Forward and Backwards).
Όλοι οι συμμετέχοντες εξετάστηκαν σε μια δοκιμασία μάθησης και ενεργοποίησης της επεισοδιακής μνήμης σε 4 διαφορετικές «συνθήκες», με διαφορετικό τύπο ερεθίσματος, με ταυτόχρονη ηλεκτροεγκεφαλογραφική καταγραφή. Η δοκιμασία περιλάμβανε μια φάση απομνημόνευσης 10 ερεθισμάτων, μια φάση παρεμβολής και μια φάση ανάκλησης/ αναγνώρισης των ερεθισμάτων, όπου οι εξεταζόμενοι πατούσαν δεξί ή αριστερό κλικ ανάλογα με το αν το ερέθισμα που παρουσιάζονταν ήταν ανάμεσα σε αυτά που είχαν απομνημονευθεί ή όχι. Για τον κάθε τύπο ερεθίσματος υπήρχαν 3 επαναλήψεις για την απομνημόνευση των ίδιων ερεθισμάτων και 4 επαναλήψεις αναγνώρισης. Κάθε συνθήκη αφορούσε διαφορετικό τύπο ερεθίσματος με 2 τύπους ερεθισμάτων με νόημα (εικόνες και λέξεις κοινών αντικειμένων) και 2 τύπους ερεθισμάτων χωρίς νόημα (ψευδολέξεις και εικόνες καλειδοσκοπίου). ΗΕΓ καταγραφή υπήρχε στη φάση απομνημόνευσης και ανάκλησης, καθώς και σε μια ουδέτερη δοκιμασία ελέγχου με προσήλωση βλέμματος σε μια κουκίδα.
Για την προαναφερθείσα δοκιμασία μελετήθηκαν τα μεγέθη του μέσου αριθμού ορθώς αναγνωρισμένων παλιών ερεθισμάτων (hits), του μέσου αριθμού των ορθώς απορριφθέντων νέων ερεθισμάτων (correct rejections), των αντίστοιχων χρόνων αντίδρασης και δυο ακόμα μεγεθών που προέρχονται από τη θεωρία ανίχνευσης σήματος (Signal Detection Theory) της ευαισθησίας (d') και της μεροληπτικότητας απάντησης (C ). Ο δείκτης ευαισθησίας αντικατοπτρίζει την ικανότητα διάκρισης παλιών από νέα ερεθίσματα, ενώ ο δείκτης μεροληπτικότητας απάντησης αντικατοπτρίζει την τάση του εξεταζόμενου να δίνει πιο πρόθυμα θετικές ή αρνητικές απαντήσεις.
Όσον αφορά στο ΗΕΓ υπολογίστηκαν τα μεγέθη του μέσου όρου φασματικής ισχύος και synchronization likelihood (SL) για το σύνολο των ηλεκτροδίων. Στη συνέχεια με βάση το μέγεθος synchronization likelihood υπολογίστηκαν οι παράμετροι Cp, Lp και ο δείκτης οργάνωσης SWN (small world network) για τους μη σταθμισμένους (unweighted) γράφους όπως επίσης οι παράμετροι Cw, Lw ο δείκτης οργάνωσης SWN για τους σταθμισμένους (weighted) γράφους.
Τα αποτελέσματα των νευροψυχολογικών τεστ, τα μεγέθη των κλινικών αποτελεσμάτων της πειραματικής δοκιμασίας όπως επίσης και τα μεγέθη των αναλύσεων του ΗΕΓ συγκρίθηκαν ανάμεσα στις 2 ομάδες συμμετεχόντων. Συγκεκριμένα, τα κλινικά και ΗΕΓ πειραματικά δεδομένα αναλύθηκαν στατιστικά με ANOVA με τη δοκιμασία (task 4) και την επανάληψη (block 4) ως μεταβλητές εντός των υποκειμένων και την ομάδα ως τη μεταξύ τους μεταβλητή.
Αποτελέσματα. Οι δύο ομάδες συμμετεχόντων δε διέφεραν στην ηλικία, τα έτη εκπαίδευσης, στα αποτελέσματα στην κλίμακα Hamilton εκτίμησης άγχους και κατάθλιψης, στην Κλίμακα αυτοαναφοράς συμπτωμάτων ΔΕΠΥ (ADHD), στη Σύντομη δοκιμασία γενικής Διανοητικής Κατάστασης (Mini-Mental State Exam), στο Ερωτηματολόγιο εκτίμησης προτίμησης χεριού (Edinburgh Handedness Inventory) αλλά ούτε και στους δείκτες «αποκρυσταλλωμένης» νοημοσύνης: υποδοκιμασίες Λεξιλογίου και Ομοιοτήτων από το WASI, που αποτελούν και ένδειξη της προνοσηρής κατάστασης των ασθενών. Η ομάδα των υγιών μαρτύρων είχε στατιστικά καλύτερη επίδοση στις υποδοκιμασίες Σχέδια με Κύβους και Επίλυσης Προβλημάτων με Σύνθετα Γεωμετρικά Σχήματα του WASI, στο σχεδιασμό ρολογιού, στο σημασιολογικό τμήμα του COWAT και σε τρεις δείκτες της δοκιμασίας διαδρομών. Τα παραπάνω αποτελέσματα αντιστοιχούν σε δυσκολία στις επιτελικές λειτουργίες στην ομάδα των ασθενών που δεν επιβεβαιώθηκε όμως από διαφορά ανάμεσα στις ομάδες στους δείκτες της Δοκιμασίας Ταξινόμησης Καρτών- WCST. Επίσης, δεν παρατηρήθηκαν σημαντικές διαφορές στη δοκιμασία ελέγχου της ενεργού μνήμης, ούτε στοιχεία αναδρομικής αμνησίας όπως αυτά ελέγχθηκαν από την Κλίμακα Δημόσιων και Αυτοβιογραφικών Γεγονότων. Στις δοκιμασίες λεκτικής μνήμης του WMS-III διαπιστώθηκαν διαφορές ανάμεσα στις ομάδες στην 3η και 4η ανάκληση μετά από εκμάθηση καταλόγου λέξεων και στο δείκτη κλίσης μάθησης. Στις δοκιμασίες ελέγχου μη λεκτικής μνήμης (Οικογενειακές Σκηνές του WMS-III) οι ασθενείς διέφεραν στο δείκτη άμεσης και καθυστερημένης ανάκλησης του «Που» και «Τι» και οι δείκτες αυτοί συσχετίζονταν με το δείκτη βαρύτητας της κάκωσης GOAT .
Στα κλινικά αποτελέσματα της πειραματικής διαδικασίας οι δυο ομάδες δε διέφεραν στον αριθμό των ορθώς αναγνωρισμένων παλιών ερεθισμάτων και στους αντίστοιχους χρόνους αντίδρασης, τόσο στη δοκιμασία ελέγχου, όσο και στις υπόλοιπες δοκιμασίες. Υπήρχε στατιστικά σημαντική επίδραση του είδους της δοκιμασίας και για τις δύο ομάδες στον αριθμό σωστών απαντήσεων και συνολικού χρόνου αντίδρασης για τη δοκιμασία καλειδοσκοπίου, υποδηλώνοντας ότι αυτή ήταν η πιο δύσκολη από όλες τις πειραματικές δοκιμασίες. Επίσης, διαπιστώθηκε στατιστικά σημαντική αλληλεπίδραση δοκιμασίας ¬ομάδας για το μέγεθος της επιτυχημένης απόρριψης ερεθίσματος που όπως αποδείχθηκε από επιπλέον στατιστικά τεστ οφείλονταν στο ότι οι ασθενείς είχαν μικρότερο ποσοστό επιτυχημένων απορρίψεων λέξεων και εικόνων καλειδοσκοπίου. Συναφές αποτέλεσμα προέκυψε στον έλεγχο του δείκτη μεροληπτικότητας C με τους ασθενείς να παρουσιάζουν αρνητικό δείκτη μεροληπτικότητας ενώ η ομάδα ελέγχου θετικό δείκτη μεροληπτικότητας.
Για τους μη σταθμισμένους γράφους στη φάση της απομνημόνευσης παρατηρήθηκαν μεγαλύτερες τιμές δείκτη συρροής και δείκτη οργάνωσης δικτύου μικρόκοσμου στις θ και α1 συχνότητες στην ομάδα ελέγχου σε σχέση με τους ασθενείς και κυρίως για τις δοκιμασίες που περιλάμβαναν εικόνες σε σχέση με την ηρεμία. Στη φάση της αναγνώρισης εικόνων και πάλι υπήρξαν ψηλότερες τιμές δείκτη συρροής και δείκτη οργάνωσης δικτύου μικρόκοσμου στην α1 συχνότητα για την ομάδα ελέγχου σε σχέση με τους ασθενείς. Επίσης, παρατηρήθηκαν ψηλότερες τιμές για τις ίδιες παραμέτρους (δείκτη συρροής και δείκτη οργάνωσης δικτύου μικρόκοσμου) στους υγιείς σε σχέση με τους ασθενείς στην α3 και β συχνότητα.
Στους σταθμισμένους γράφους στη φάση της απομνημόνευσης αλλά και στη φάση αναγνώρισης υπήρξε για την ομάδα ελέγχου μεγαλύτερη τιμή δείκτη συρροής για όλα τα είδη ερεθίσματος στη θ συχνότητα. Επίσης στην ομάδα ελέγχου στις συχνότητες θ και α1 παρατηρήθηκε αυξημένο ελάχιστο μήκος μονοπατιού για την αναγνώριση των εικόνων σε σχέση με την αναγνώριση λέξεων και ψευδολέξεων και την κατάσταση ηρεμίας. Κατά τη φασματική ανάλυση βρέθηκε στην α1 συχνότητα αυξημένη φασματική ισχύς για την ομάδα ελέγχου σε σχέση με τους ασθενείς για την απομνημόνευση εικόνων και εικόνων καλειδοσκοπίου σε σχέση με την απομνημόνευση λέξεων και ψευδολέξεων. Κατά τη φάση αναγνώρισης στην α3 συχνότητα παρατηρήθηκε αλληλεπίδραση ομάδας δοκιμασίας με την απλή επίδραση της ομάδας να περιορίζεται μόνο στην ομάδα ελέγχου.
Όλες οι παραπάνω διαφορές παρέμεναν μετά από έλεγχο για τις εξατομικευμένες διαφορές στη φασματική ισχύ ή σε δείκτες οργάνωσης δικτύων κατά τη διάρκεια της ηρεμίας.
Συμπεράσματα. Οι νευροψυχολογικές δοκιμασίες ανέδειξαν στους ασθενείς ελλείμματα στη γνωσιακή ευελιξία και στις δοκιμασίες δευτερογενούς μνήμης που απαιτούν οπτικοχωρική επεξεργασία. Επίσης διαφάνηκε διαχωρισμός ανάμεσα στην επίδοση σε δοκιμασίες λεκτικής και μη λεκτικής μνήμης που επιβεβαιώθηκε με την πειραματική δοκιμασία κυρίως για τη δοκιμασία με ερεθίσματα εικόνες καλειδοσκοπίου όπου οι ασθενείς παρουσίασαν μια πιο «χαλαρή» στρατηγική απάντησης, εμπλέκοντας πιθανότατα τους επιτελικούς μηχανισμούς στη στρατηγική αναγνώρισης ερεθισμάτων.
Από τη μελέτη των ΗΕΓ προκύπτει ότι οι ασθενείς με ήπια ΚΕΚ δεν πετυχαίνουν να επιστρατεύσουν μηχανισμούς μνήμης ιδιαίτερους για το είδος του ερεθίσματος που κάθε φορά επεξεργάζονται και δεν προσαρμόζονται στις ιδιαίτερες απαιτήσεις επεξεργασίας εικόνων είτε έχουν νόημα είτε είναι αφηρημένες. Κυρίως όταν επεξεργάζονται αφηρημένες, χωρίς εννοιολογικό περιεχόμενο, ανοίκειες εικόνες, τόσο η φύση του ερεθίσματος, όσο και η μεγαλύτερη δυσκολία που συνδέεται με αυτή τη δοκιμασία, μπορεί να συντελούν στην επιστράτευση λιγότερο αποδοτικών και ιδανικών νευρωνικών δικτύων.
|
Νευροφυσιολογική μελέτη νευροψυχολογικών διεργασιών που σχετίζοναι με την επεισοδιακή μνήμη (episodic memory)
