| Περίληψη |
Εισαγωγή: Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα, αναγνωρίστηκε ότι, εκτός
από τους βιολογικούς παράγοντες, σημαντικό ρόλο στην προστασία της υγείας
διαδραματίζει και η ανθρώπινη συμπεριφορά. Ως αποτέλεσμα, δόθηκε σημαντική ώθηση
στην ανάπτυξη επιστημονικών κλάδων που είχαν ως στόχο την αλλαγή
δυσλειτουργικών συμπεριφορών και την προαγωγή της υγείας (π.χ. Ψυχολογία Υγείας,
Αγωγή Υγείας, Κοινωνικό Μάρκετινγκ). Η Επικοινωνία της Υγείας, στο πλαίσιο της
οποίας εντάσσεται η εκπόνηση αυτής της διδακτορικής διατριβής, αποτελεί έναν τέτοιο
επιστημονικό κλάδο, ο οποίος ασχολείται με τη μελέτη και χρήση των επικοινωνιακών
στρατηγικών, με στόχο την ενημέρωση και την άσκηση επιρροής όσον αφορά στις
ατομικές και συλλογικές αποφάσεις που προάγουν την υγεία.
Σκοπός: Σκοπός της διδακτορικής διατριβής ήταν η ολοκληρωμένη προσέγγιση των
αναγκών και της αποτελεσματικότητας μιας προληπτικής παρέμβασης, με απώτερο
στόχο να αναδειχθούν οι ιδιαιτερότητες του στοχευμένου σχεδιασμού επικοινωνιακών
μηνυμάτων που αφορούν στην πρόληψη. Συγκεκριμένα, επιχειρήθηκε ο σχεδιασμός
βάσει του Μοντέλου Πεποιθήσεων για την Υγεία (Health Belief Model), η εφαρμογή και
η αξιολόγηση προληπτικής παρέμβασης, που αφορούσε στην προώθηση της
συστηματικής χρήσης κράνους σε εφήβους που μεταβαίνουν από την «προ-οδηγική»
στην «οδηγική» κατάσταση (~16 ετών).
Μεθοδολογία: Η μελέτη πραγματοποιήθηκε σε δύο φάσεις. Στην πρώτη φάση,
διεξήχθησαν 12 ομάδες εστίασης (focus groups) με 70 μαθητές τριών τυχαία
επιλεγμένων λυκείων της Αθήνας, προκειμένου να διερευνηθούν οι παράγοντες που
επηρεάζουν τη διαδικασία λήψης αποφάσεων των εφήβων αναφορικά με τη χρήση
προστατευτικού κράνους. Η διαστρωμάτωση των ομάδων έγινε ανά φύλο
(άνδρας/γυναίκα) και χρήση κράνους (χρήστες/μη χρήστες). Για την ανάλυση των
ποιοτικών δεδομένων, χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος της θεματικής ανάλυσης
περιεχομένου (thematic content analysis).
Στη δεύτερη φάση της μελέτης, έγινε ο σχεδιασμός της παρέμβασης, καθώς και
η ανάπτυξη του αντίστοιχου εκπαιδευτικού υλικού (dvd με οδηγίες για τη σωστή χρήση
κράνους, αφίσες και ενημερωτικό φυλλάδιο) βάσει των αποτελεσμάτων της ποιοτικής
έρευνας. Ακολούθησε η εφαρμογή της παρέμβασης και η αξιολόγησή της με τη μέθοδο
της τυχαιοποιημένης ελεγχόμενης δοκιμής ανά συστάδες (cluster randomized
controlled trial). Για τον σκοπό αυτό, 12 τυχαία επιλεγμένα λύκεια της Αττικής (4
δημόσια, 4 ιδιωτικά και 4 επαγγελματικά) ταξινομήθηκαν ανά τύπο σχολείου και
καταμερίστηκαν τυχαία (ομάδα παρέμβασης και ομάδα ελέγχου). Δεδομένα που
αφορούσαν στις γνώσεις, τις στάσεις και τις πρακτικές των εφήβων σχετικά με τη
χρήση κράνους συλλέχθηκαν από 741 μαθητές Β’ Λυκείου πριν από την εφαρμογή της
παρέμβασης και αμέσως μετά την ολοκλήρωσή της. Προκειμένου να υπολογιστούν οι
αλλαγές της μέσης τιμής των σκορ πριν και μετά από την παρέμβαση για κάθε ομάδα,
καθώς επίσης και οι μεταξύ των ομάδων διαφορές, χρησιμοποιήθηκαν μικτά γραμμικά
μοντέλα (linear mixed models) με τυχαία επίδραση των υποκειμένων.
Αποτελέσματα: Τα αποτελέσματα της ποιοτικής έρευνας έδειξαν ότι οι έφηβοι που
έκαναν συστηματική χρήση κράνους χαρακτηρίζονταν από αυξημένη επίγνωση του
κινδύνου εμπλοκής σε τροχαίο ατύχημα, που φάνηκε να οφείλεται είτε σε μίμηση
γονεϊκών προτύπων είτε σε προγενέστερη εμπειρία ατυχήματος. Αντίθετα, οι έφηβοι
που δήλωσαν μη χρήση προστατευτικού κράνους χαρακτηρίζονταν από μειωμένη
επίγνωση του κινδύνου εμπλοκής σε τροχαίο, η οποία φάνηκε να συνδέεται είτε με την
έλλειψη γνωστικών εφοδίων ή και πείρας στην αξιολόγηση του κινδύνου, είτε με το
«εγωκεντρικό σφάλμα». Αξιοσημείωτη, επίσης, ήταν η διαφοροποίηση των δύο ομάδων
(χρήστες vs μη χρήστες) σε σχέση με τα αντιλαμβανόμενα οφέλη από τη χρήση
κράνους. Συγκεκριμένα, ενώ λόγοι προσωπικής ασφάλειας και προστασίας σε
περίπτωση ατυχήματος ήταν ιδιαίτερα σημαντικοί για όσους έκαναν χρήση κράνους, οι
μη χρήστες φάνηκαν να αντιλαμβάνονται την αποφυγή κλήσεων από την Τροχαία ως
το σημαντικότερο δυνητικό όφελος από τη χρήση κράνους. Η μειωμένη αντίληψη για
την προληπτική επάρκεια του κράνους, η πίεση των συνομηλίκων, το κόστος του
κράνους, καθώς και λόγοι εμφάνισης αναδύθηκαν ως οι κυριότεροι φραγμοί στη
συστηματική χρήση του κράνους.
Τα αποτελέσματα της τυχαιοποιημένης ελεγχόμενης δοκιμής έδειξαν ότι το
πρόγραμμα «Βαλ’ το καλά στο κεφάλι σου!» ήταν αποτελεσματικό στην αύξηση των
γνώσεων των συμμετεχόντων, ανεξαρτήτως τύπου σχολείου. Εντούτοις, η
αποτελεσματικότητά του στην αλλαγή των στάσεων και των πρακτικών των εφήβων
αναφορικά με τη χρήση κράνους φάνηκε να ποικίλει μεταξύ των διαφόρων τύπων
σχολείων. Ενώ, δηλαδή, η παρέμβαση συσχετίστηκε με στατιστικά σημαντικές διαφορές
στις στάσεις και τις πρακτικές των μαθητών που φοιτούσαν σε δημόσια γενικά και
επαγγελματικά λύκεια, στους μαθητές των ιδιωτικών λυκείων δεν βρέθηκε να έχει
καμία επίδραση. Αξίζει να σημειωθεί, ωστόσο, ότι οι μαθητές των ιδιωτικών λυκείων
είχαν τα χαμηλότερα ποσοστά χρήσης μηχανοκίνητων δικύκλων. Συγκεκριμένα, μόνο
18,2% των συμμετεχόντων που φοιτούσαν σε ιδιωτικά λύκεια δήλωσε ότι χρησιμοποιεί
μηχανοκίνητα δίκυκλα «συνέχεια»/«συχνά», ενώ το αντίστοιχο ποσοστό στα δημόσια
γενικά λύκεια ήταν 38,6% και στα επαγγελματικά 61,1%.
Συμπεράσματα: Από τα αποτελέσματα της έρευνας, προέκυψαν ισχυρές ενδείξεις για
την αποτελεσματικότητα στοχευμένων προληπτικών παρεμβάσεων βασισμένων στη
θεωρία (theory-driven interventions). Συμπεραίνεται ότι τέτοιου είδους παρεμβάσεις
μπορούν να αποβούν αποδοτικότερες από τις συμβατικές, μη στοχευμένες παρεμβάσεις
που κυριαρχούσαν μέχρι τώρα στον χώρο της πρόληψης.
|
Η δύναμη των επικοινωνιακών μηνυμάτων στην πρόληψη των οδικών τροχαίων ατυχημάτων
