| Περίληψη |
Στη μελέτη εξετάζεται το πρόβλημα της διγλωσσίας με εστίαση στην ιδιότυπη «υβριδική γλώσσα» των σολωμικών Αυτογράφων. Το βιβλίο διαρθρώνεται σε τρία μέρη: στο πρώτο αναπτύσσεται ο σύνθετος θεωρητικός προβληματισμός που εγείρει το φαινόμενο της διγλωσσίας / πολυγλωσσίας· στο δεύτερο, το πρόβλημα των ελληνοϊταλικών του Σολωμού τοποθετείται στην ιστορικο-φιλολογική προοπτική του (Επτάνησα – νεοσύστατο ελλαδικό βασίλειο, πρώτο ήμισυ 19ου αι.)· τέλος, στο τρίτο μέρος γίνεται μια συστηματική τυπολογική περιγραφή του φαινομένου, όπως αυτό παρουσιάζεται στα χειρόγραφα του ποιητή.
Η μελέτη παρουσιάζει διεπιστημονικό ενδιαφέρον, καθώς στο θεωρητικό της Α΄ μέρος το φαινόμενο αναλύεται από διάφορες σκοπιές: την αυστηρά γλωσσολογική, την κοινωνιο-γλωσσολογική, την ψυχογλωσσολογική, τη νευρογλωσσολογική και την υφογλωσσολογική. Εξετάζονται, μεταξύ άλλων, το ζήτημα της πρώιμης (παιδικής) διγλωσσίας ή πολυγλωσσίας, το ζήτημα της ορολογίας με ειδική αναφορά στη διάκριση μεταξύ bilingualism και diglossia (που προτείνω να αποδοθούν ως «ατομική» και «κοινωνική» διγλωσσία), η έννοια της «γλωσσικής διαπλοκής» (code-switching και code-mixing), το πρόβλημα της συνύπαρξης και συλλειτουργίας περισσοτέρων της μίας γλωσσών στον ανθρώπινο εγκέφαλο κ.λπ.
Σε ό,τι αφορά ειδικότερα την επιλογή της σολωμικής διγλωσσίας ως «μελέτης περίπτωσης», αυτή υπαγορεύτηκε κατ’ αρχήν από το γεγονός ότι η μελέτη της γλώσσας του Σολωμού, περισσότερο ίσως από τη γλώσσα οποιουδήποτε άλλου Νεοέλληνα ποιητή, αποτελεί ζήτημα νευραλγικής σημασίας για την κατανόηση της ποιητικής του προσπάθειας, είτε την δούμε από την άποψη των καρπών που απέδωσε είτε την δούμε από την άποψη των ορίων πάνω στα οποία συντρίφτηκε. Αν θεωρήσουμε τη δημιουργική πράξη, όπως την ορίζει ο Σεφέρης, ως διαδικασία συντονισμού ανάμεσα στην ευαισθησία του δημιουργού και στο υλικό της τέχνης του (τη γλώσσα), το πρόβλημα με το «υλικό της τέχνης» του Σολωμού –πρόβλημα που θα μπορούσε να μας οδηγήσει σε γενικότερες σκέψεις για τη διαμόρφωση αυτού που λέμε «λογοτεχνικό ύφος»– είναι ότι αποτελεί ένα υβρίδιο, μια γλώσσα που είναι ταυτόχρονα ελληνική και ιταλική.
Αν, λοιπόν, το τελικό βήμα για να εκτιμήσουμε το ποιητικό εγχείρημα του Σολωμού είναι να δούμε εάν και σε ποιον βαθμό επιτυγχάνεται ο συντονισμός ανάμεσα στην ευαισθησία του και στο ποιητικό ρήμα, το πρώτο βήμα είναι να εξετάσουμε ποιο είναι αυτό το ποιητικό ρήμα, πώς οργανώνεται η «γραμματική» αυτής της ερμαφρόδιτης γλώσσας, πώς διαπλέκονται και πώς συνεργούν ελληνικά και ιταλικά στη διαμόρφωση του οργάνου της σολωμικής έκφρασης. Αυτό ήταν το ζητούμενο πάνω στο οποίο δομήθηκε η εργασία μου, θέλοντας να καλύψει ένα κενό στη σολωμική βιβλιογραφία, μια που η μελέτη του ιδιότυπου γλωσσικού οργάνου του «γενάρχη» της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας, όπως εξηγώ στον Πρόλογο της εργασίας μου και αναλυτικά στο Β΄ Μέρος, υπέστη, για λόγους ιστορικούς και ιδεολογικούς, αλλεπάλληλες διαθλάσεις, απλουστεύσεις, ενίοτε και παραμορφώσεις, ώς τα πολύ πρόσφατα χρόνια.
Πρόθεσή μου ήταν να περιγράψω, στο Γ΄ κυρίως Μέρος, το φαινόμενο της σολωμικής διγλωσσίας όσο το δυνατόν πιο συστηματικά, ανάγκη η οποία με οδήγησε να αναζητήσω τους περιγραφικούς μου όρους στη Γλωσσολογία (και να προτείνω, σε ορισμένες περιπτώσεις, νέους όρους για την ακριβέστερη περιγραφή-διάκριση των φαινομένων στο παράδειγμά μου: αναφέρω, ενδεικτικά, τη βασική διάκριση ανάμεσα σε «διαπλοκή επιφανείας», πρόδηλη δηλαδή, και «διαπλοκή βάθους», δηλαδή τη χωνεμένη και άδηλη όσμωση ανάμεσα στις δύο βασικές γλώσσες της κουλτούρας του).
Η επιλογή αυτή –για την ακρίβεια: η μεθοδολογική αυτή αναγκαιότητα– ίσως, εκ πρώτης όψεως, δημιουργήσει την εντύπωση μιας ασύμμετρης μετατόπισης του κέντρου βάρους της μελέτης από τη λογοτεχνία στη γλώσσα. Στην πραγματικότητα, και στον βαθμό που η μελέτη της γλώσσας ενός ποιητή δεν μπορεί παρά να σχετίζεται, ομφάλια, με τη μελέτη της λογοτεχνίας, η εντύπωση αυτή είναι απατηλή. Κατά βάθος, αρκετά στοιχεία της εργασίας κεντρίζουν το ενδιαφέρον του ειδικού μελετητή της λογοτεχνίας (και ανοίγουν κατευθύνσεις στη σχετική έρευνα), όπως, για παράδειγμα, το πρόβλημα της ιστορικο-φιλολογικής προοπτικής μέσα στην οποία εντάσσεται –ως «παραδειγματικό» μάλλον παρά ως «μοναδικό» φαινόμενο– η σολωμική διγλωσσία· η δυνατότητα και ενδογλωσσικής ερμηνείας ορισμένων ιδιότυπων εκφράσεων του Σολωμού, γεγονός που επιτείνει τη συνθετότητα και ρευστότητα του φαινομένου σε ό,τι αφορά ιδίως τη «διαπλοκή βάθους»· η επέκταση του φαινομένου της ιταλοελληνικής διαπλοκής και στο επίπεδο της μετρικής· η κρίσιμη, γλωσσική και ρητορική, συμβολή των αυτοσχέδιων ιταλόγλωσσων ποιημάτων του Σολωμού στη διαμόρφωση, για την ακρίβεια: μεταφορά ενός «ποιητικού ιδιώματος» στα ελληνό-γλωσσα έργα του, με άλλα λόγια, η υφολογική διάσταση της σολωμικής διγλωσσίας, κ.ο.κ.
Κρίνω, τέλος, σκόπιμο να διευκρινίσω δύο βασικές μεθοδολογικές επιλογές-αποφάσεις (που ίσως φαίνονται σαν «περιορισμοί» αλλά στην πραγματικότητα οριοθετούν επακριβώς τη συμβολή αυτής της μονογραφίας στη σολωμική βιβλιογραφία):
i. Το ότι η διατριβή αξιοποιεί κατά βάση το πρωτογενές υλικό των σολωμικών Αυτογράφων και όχι άλλο (π.χ. εκδόσεις σολωμικών Ευρισκομένων [Πολυλά], Απάντων [Λ. Πολίτη], Ποιημάτων και Πεζών [Αλεξίου] και παρόμοια) δεν αποτελεί «περιορισμό» αλλά σκόπιμη επιλογή. Πρώτον, γιατί σε αυτό το υλικό, των χειρογράφων, παρουσιάζεται ανάγλυφη –και επομένως γίνεται κυρίως επαισθητή στον ερευνητή– η πραγματική φύση της σολωμικής διγλωσσίας, καθώς είναι αδύνατον κανείς, σκύβοντας στις σελίδες αυτών των χειρογράφων, να μην αντιληφθεί τη «γλωσσική διαπλοκή» ανάμεσα στις δύο γλώσσες της παιδείας του. Δεύτερον, γιατί το ερευνητικό μου διακύβευμα ήταν να εξετάσω εν τω γεννάσθαι, στο ποιητικό εργαστήρι του ποιητή, τον τρόπο που συναρθρώνεται και δίνει ποιητικό αποτέλεσμα αυτή η ιδιότυπη «υβριδική» ή «μιγαδική» γλώσσα (και ποιητική ευαισθησία), η οποία αντλεί εξίσου από την ελληνική και την ιταλική έκφραση, χωρίς να είναι ούτε ελληνική ούτε ιταλική αλλά ελληνοϊταλική/ιταλοελληνική, δηλαδή κάτι απείρως πιο σύνθετο από την «παράλληλη» ή «συμπληρωματική» χρήση των δύο γλωσσικών κωδίκων, όπως παρουσιάστηκε, εξομαλυσμένη, από τους περισσότερους εκδότες και μελετητές του σολωμικού έργου μετά τον θάνατό του. Η συμβολή της εν λόγω διατριβής είναι ότι έθεσε την εγκυρότητα αυτής της κριτικής αντίληψης –το σχήμα διάκρισης των γλωσσών– (το οποίο, σημειωτέον, όπως αναφέρεται στη διατριβή, είχαν ήδη αμφισβητήσει έγκριτοι νεοελληνιστές, όχι τυχαία ίσως κατά πλειονότητα ξένοι: Mackridge, Peri, Δάλλας), στη «δοκιμασία της πραγματικότητας», εξετάζοντας το πρόβλημα της σολωμικής γλώσσας και έκφρασης απευθείας στην πηγή των Αυτογράφων. Κι από την εκ του σύνεγγυς μελέτη των σολωμικών χειρογράφων προέκυψε πέραν πάσης αμφιβολίας ότι το εν λόγω σχήμα είναι απλουστευτικό.
Η διαπίστωση αυτή δεν αποσκοπεί, υπόρρητα, να αμφισβητήσει την «ελληνικότητα» του «εθνικού μας ποιητή». Αποσκοπεί, αντιθέτως, να καταδείξει πόσο εξόχως σημαντικότερο, καθότι απείρως δυσκολότερο, ήταν τελικά το δημιουργικό εγχείρημα αυτού του «ιδρυτικού ποιητή» της καθ’ ημάς φιλολογίας και λογοτεχνίας, ακριβώς γιατί ήταν δίγλωσσος και ακριβώς επειδή αυτή η «φυσική» του κατάσταση τον έκανε, τελικά, να έχει τέτοια οξεία αντίληψη και ευαισθησία σε ζητήματα γλώσσας και ύφους (καθιστώντας τον εμμανή θηρευτή της τέλειας έκφρασης), γεγονός που φωτίζει, ή τουλάχιστον συνδράμει από μιαν άλλη σκοπιά στην επαρκέστερη κατανόηση του «ανέκδοτου» «συντριμματικού» έργου του.
ii. Το ότι, εξάλλου, στη διατριβή δεν εξετάζεται το γλωσσικό ζήτημα επίσης δεν αποτελεί «περιορισμό» αλλά αναγκαστική (και φρόνιμη) επιλογή, δεδομένου ότι πρόκειται για ζήτημα το οποίο απαιτεί αυτοτελώς ειδική μονογραφία. Προτίμησα λοιπόν, σκόπιμα, να περιορίσω το αντικείμενο της διατριβής μου σε αυτή τούτη τη διγλωσσία του Σολωμού και να εξετάσω το επάλληλο θέμα των γλωσσικών του αντιλήψεων και θεωρητικών του θέσεων στο πλαίσιο του γλωσσικού ζητήματος της εποχής του (στα αμέσως προεπαναστατικά και μετεπαναστατικά χρόνια), σε ανεξάρτητα δημοσιεύματα.
|
Το πρόβλημα της διγλωσσίας : Η περίπτωση του Σολωμού
