| Περίληψη |
Ο Αριστοτέλης, αν είναι αυτός που ανακαλύπτει φιλοσοφικά τη φαντασία σύμφωνα με την περίφημη απόφανση του Κ. Καστοριάδη, ωστόσο δεν είναι ο πρώτος που χρησιμοποιεί τη λέξη. Ο Αριστοτέλης, λοιπόν, ερανίζεται τη λέξη φαντασία, την οποία βρίσκουμε σε πλατωνικά κείμενα από το διάλογο Πολιτεία και ύστερα, αλλά την επαναπροσδιορίζει και την καθιστά τεχνικό όρο.
Στον Πλάτωνα η φαντασία δεν ήταν κάτι καινό, όπως, τουλάχιστον την ορίζει ο Ελεάτης Ξένος στον Σοφιστή, αλλά συνιστούσε απλά μείξη της αίσθησης και της δόξας και αποτελούσε προνόμιο του ανθρώπου. Ο Αριστοτέλης, όμως, στη βασική ψυχολογική του πραγματεία Περί Ψυχῆς τοποθετεί τη φαντασία σε μία νέα περιοχή ανάμεσα στην αίσθηση και τη νόηση, τονίζοντας εμφατικά την ετερότητά της από τις δυνάμεις αυτές. Η φαντασία, κατ’ αυτόν, διαφέρει από την αίσθηση, κυρίως, γιατί μπορεί να λειτουργεί ακόμα και όταν οι αισθήσεις δεν είναι εν ενεργεία, όπως για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια του ύπνου. Φαντασία και νόηση, από την άλλη, διαφέρουν ριζικά, γιατί η φαντασία είναι συνήθως ψευδής ενώ τα προϊόντα της νόησης είναι για τον Αριστοτέλη κατά τεκμήριο αληθή. Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης πραγματοποιεί μία επανάσταση σε οντολογικό επίπεδο, αφού πέρα από το αισθητό και το νοητό εισαγάγει την έννοια του φανταστού, θα αναμέναμε, φάντασμα το αποκαλεί ο Αριστοτέλης. Ο Αριστοτέλης, επιπλέον, με την αποστασιοποίηση από την πλατωνική θεώρηση της φαντασίας και την αποσύνδεσή της από τη δόξα, που μόνο ο άνθρωπος κατέχει, εξασφαλίσει την πρόσβαση και των άλλων έμβιων όντων σε αυτήν, τουλάχιστον όσων κινούνται και επιθυμούν.
Στην πραγματεία Περί Ψυχῆς ο Αριστοτέλης, εκτός από την επιμελή οριοθέτηση της φαντασίας, διατυπώνει και αυτόν που θεωρείται από την μετέπειτα φιλοσοφική παράδοση ως ο βασικός ορισμός της έννοιας. Σύμφωνα με τον ορισμό αυτόν η φαντασία είναι κυρίως και πρωτίστως μία κίνηση που προέρχεται από την αίσθηση, εξαρτώμενη από αυτήν αιτιακά και περιεχομενικά. Η φαντασία, λοιπόν, ενεργοποιείται, λοιπόν, από την αίσθηση και διασώζει το περιεχόμενο των φευγαλέων αισθημάτων, τέλος, χάρη στην εμμένειά της τροφοδοτεί τη μνήμη και τα όνειρα, θέμα που ο Αριστοτέλης αναλύει λεπτομερώς στις αντίστοιχες πραγματείες των Μικρών Φυσικών. Το κρίσιμο ζήτημα είναι ότι η αριστοτελική φαντασία αν και προκαλείται από την αίσθηση δεν είναι πάντα ένα ακριβές αντίγραφό της, αλλά μπορεί να διαφοροποιείται και με αυτόν τον τρόπο εξηγούνται λάθη στην αντιληπτική διαδικασία, περιπτώσεις, δηλαδή, που το υποκείμενο αντιλαμβάνεται τα όντα διαφορετικά απ’ ό,τι είναι. Κατά αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης επιλύει ένα πρόβλημα, αυτό του σφάλματος, το οποίο οι προγενέστεροι φιλόσοφοι αδυνατούσαν να εξηγήσουν ικανοποιητικά.
Αλλά η αριστοτελική φαντασία δεν εξαντλείται σε αυτούς τους ρόλους. Αποτελεί, επιπλέον, την απαραίτητη συνθήκη κάθε νοητικού ενεργήματος, αφού η ψυχή, κατά τον Αριστοτέλη, ό,τι νοεί το νοεί μέσα από τα φαντάσματα. Η νόηση δεν έχει απευθείας πρόσβαση στα αισθητά αλλά τα αντιλαμβάνεται μέσω των φαντασμάτων. Η προθετικότητα των τελευταίων εξηγεί πώς μπορούμε να έχουμε πρόσβαση σε όντα που δεν βρίσκονται μέσα στο αντιληπτικό μας πεδίο και να αποτελούν, έτσι, το περιεχόμενο των νοητικών μας καταστάσεων. Χάρη στην αναφορικότητά της η φαντασία μπορεί, ακόμα, να συμβάλλει στη δημιουργία της γλώσσας, στη μετατροπή, δηλαδή, ήχων σε λέξεις, στη σύνδεση σημαινόντων και σημαινομένων.
Τέλος η φαντασία στον Αριστοτέλη λόγω της σχέσης της με τη νόηση καθοδηγεί τα όντα σε δράση. Στο πεδίο της δράσης, λοιπόν, ο Αριστοτέλης επικαλείται τη φαντασία για να εξηγήσει τη δράση των έμβιων όντων, έλλογων και άλογων και τη δημιουργία της επιθυμίας σε αυτά. Ακόμα και η πράξη στον ηθικό τομέα, που αφορά αποκλειστικά τον άνθρωπο, εξηγείται χάρη στη λειτουργία της φαντασίας, που επιτρέπει στο υποκείμενο να συλλάβει κάτι ως αγαθό, και κατά συνέπεια ως αξιόπρακτο.
Οι πολλοί και τόσο διαφορετικοί ρόλοι που καλείται να διαδραματίσει η φαντασία στο πλαίσιο της θεωρίας του Αριστοτέλη για την ψυχή και τη δράση, καθιστούν δύσκολη μία συνεκτική θεώρησή της, ζήτημα που έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τους αριστοτελιστές. Ίσως, βέβαια, η αναζήτηση της συνεκτικότητας να μην είναι τελικά και το ζητούμενο. Ο ίδιος ο Αριστοτέλης αναφέρεται στη φαντασία σα να έχει κατά νου την ύπαρξη διαφορετικών ειδών φαντασίας. Η θέση αυτή, υπόρρητη αρχικά, δηλώνεται στο τελευταίο μέρος του Περί Ψυχῆς. Εκεί ο Αριστοτέλης ενώ έχει τελειώσει με τη θεματική πραγμάτευση της φαντασίας και έχει δηλώσει πως το θέμα έχει κλείσει, ξαφνικά και αναπάντεχα μιλά για δύο φαντασίες, την αισθητική και τη λογιστική. Ποιοι ήταν οι λόγοι που τον ώθησαν σε αυτό το συγκεκριμένο σημείο να μιλήσει για λογιστική, ή όπως θα πει στη συνέχεια για βουλευτική φαντασία; Μία εύλογη εικασία είναι πως ο Αριστοτέλης βρίσκεται στη μέση της συζήτησης για τη νόηση και σε λίγο θα εξηγήσει την τοπική κίνηση. Στο σημείο αυτό μία σύλληψη της φαντασίας που απλά διασώζει και αναπαράγει την αισθητηριακή αντίληψη δεν μπορεί να εξηγήσει όλους τους ρόλους που της αποδίδει. Χρειάζεται, λοιπόν, να αναγνωρίσει και ένα ανώτερο είδος φαντασίας, που γειτνιάζει με τη νόηση και μπορεί να αναλάβει και έργα του λογισμού.
Ανεξάρτητα από την αναγνώριση ή όχι της συνεκτικότητας στη θεώρηση του Αριστοτέλη, αυτή παραμένει σε κάθε περίπτωση επαναστατική. Ο Αριστοτέλης ακόμα και αν δεν μπόρεσε να φτάσει να αποδώσει στη φαντασία έναν δημιουργικό ρόλο, στοιχείο βασικό στη σύγχρονη σύλληψη της έννοιας, υπήρξε αυτός που έφερε στο φιλοσοφικό προσκήνιο τη δυνατότητα της ύπαρξης του μη όντος.
|
Η φαντασία στον Αριστοτέλη : ορισμός και ρόλος στην αριστοτελική φιλοσοφία
