| Περίληψη |
Η ευριπίδεια ποίηση είναι ένα πεδίο πολύσημο, συναρπαστικό και συχνά διαφιλονικούμενο. Στο διάβα των αιώνων οι τραγωδίες του Ευριπίδη προκάλεσαν ποικίλες και μεταβαλλόμενες αντιδράσεις. Στην εποχή του ο ποιητής ήταν ο λιγότερο επιτυχημένος των τριών τραγικών, ενώ αργότερα στην ελληνιστική περίοδο γνώρισε μεγάλη δημοφιλία και άσκησε μεγάλη επίδραση στο ρωμαϊκό δράμα. Η αμφίρροπη ή αμφίθυμη στάση προς τον Ευριπίδη γίνεται φανερή ήδη τον 5ο αι. Στους Βατράχους του Αριστοφάνη ο Διόνυσος αρχικά φλέγεται από επιθυμία να φέρει πίσω στη ζωή τον Ευριπίδη (Aρ. Βά. 66-72), όμως στο τέλος επιλέγει να πάρει μαζί του τον Αισχύλο (Αρ. Βά. 1467-73).
Τόσο η αρχαία όσο και η σύγχρονη κριτική του ευριπίδειου δράματος έχει αναδείξει ποικίλα στοιχεία που εντυπωσιάζουν ή και προβληματίζουν. Ένα από αυτά είναι η κυρίαρχη παρουσία των γυναικείων χαρακτήρων στις σωζόμενες τραγωδίες του, ένα γεγονός ‘παράδοξο’, αν λάβουμε υπόψιν ότι οι γυναίκες είχαν εντελώς περιορισμένο ρόλο στη δημόσια ζωή της Αθηναϊκής πόλεως. Επιπλέον, η σκιαγράφηση αυτών των χαρακτήρων καλύπτει ένα ευρύτατο φάσμα περιπτώσεων που περιλαμβάνει όχι μόνον εκδικητικές ηρωίδες (σαν τη Μήδεια ή την Εκάβη) και γυναίκες σφοδρά ερωτευμένες αλλά και σοφές μητέρες και ηρωικές παρθένους που επιλέγουν να θυσιαστούν για τον οίκο, την πόλη ή τον κοινό σκοπό. Στην Ἰφιγένεια ἐν Αὐλίδι, π.χ., η ηρωίδα αποφασίζει να θυσιαστεί για να πραγματοποιηθεί η Τρωική εκστρατεία - ωστόσο, η απότομη αλλαγή της γνώμης της στην εν λόγω τραγωδία δεν εγκρίνεται από τον Αριστοτέλη (Αρ. Ποιητ. 15. 1454a 33-4). Ο φιλόσοφος κριτικάρει επίσης τον Ευριπίδη για τις ‘σοφές’ ηρωίδες του, λέγοντας ότι στερούνται αρμόττοντος ήθους (1454a). Αυτές οι διανοητικά ξεχωριστές γυναίκες, όπως η Μελανίππη (Σοφή και Δεσμῶτις) φαίνεται να αντιστρατεύονται ή τουλάχιστον να μετριάζουν τη φήμη του Ευριπίδη ως μισογύνη, μία εντύπωση που καλλιεργήθηκε ήδη στην Αρχαιότητα κυρίως από τον Αριστοφάνη, ο οποίος ‘στήνει’ τη δράση στις Θεσμοφοριάζουσες γύρω από την τιμωρία του Ευριπίδη λόγω της δυσφήμισης που προκαλεί στις γυναίκες. Όπως εύστοχα παρατηρεί η Foley, ‘τα γυναικεία πορτραίτα συνοψίζουν με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο την πολύπλοκη και πολύμορφη τέχνη αυτού του παράδοξου ποιητή που έχει εγείρει τόσο διαφορετικές αντιδράσεις’ (Foley, Η., 2006, σσ. 333-4.).
Η παρούσα εργασία δίνει συνέχεια σε αυτές τις αντιδράσεις, επιχειρώντας να συμβάλει σε ένα βαθμό στον διάλογο πάνω σε ερωτήματα που γεννά η ευριπίδεια ποίηση. Αφετηρία της στάθηκε η γοητεία που ασκούν ακόμα και σήμερα αυτοί οι περίτεχνοι γυναικείοι τύποι των σωζόμενων τραγωδιών, οι οποίοι εκπλήσσουν με την ισχυρή τους παρουσία μέσα στα δράματα. Ο στόχος δεν είναι να δοθεί μία εκ νέου απάντηση περί ‘μισογυνισμού’ ή ‘φεμινισμού’ του Ευριπίδη. Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει πολλές μελέτες που επιδιώκουν να φωτίσουν το ζήτημα αυτό με σύγχρονα κριτήρια. Αναγκαία, όμως, και ενδιαφέρουσα φάνηκε η στροφή στην αναζήτηση και διερεύνηση εκείνων των χαρακτηριστικών που προσδίδουν την ιδιαίτερη ποιότητα στους ευριπίδειους γυναικείους χαρακτήρες - και στο πεδίο αυτό η έρευνα των κειμένων των σωζόμενων τραγωδιών μας υπέδειξε ξεκάθαρα το θέμα της γυναικείας εφευρετικότητας και επινοητικότητας που στα ευριπίδεια δράματα συνήθως συνδέεται με τον δόλο ή και την απάτη.
Η παρούσα εργασία δεν φιλοδοξεί να εξετάσει ενδελεχώς όλο το σχετικό υλικό του Ευριπίδη. Κάτι τέτοιο θα απαιτούσε τουλάχιστον μία διατριβή. Ωστόσο, επιχειρεί να κάνει μια πρώτη γενική επισκόπηση του υλικού, μια πρώτη συγκέντρωση δεδομένων, μια γενική χαρτογράφηση κατευθύνσεων και ανάδειξη βασικών όψεων που έχουν να κάνουν κυρίως με το ρόλο των γυναικείων προσώπων στην ευριπίδεια τραγωδία. Είναι εξαιρετικά σημαντικό ότι ο Ευριπίδης αναθέτει στους γυναικείους χαρακτήρες του αυτή την σύνθετη ικανότητα επινόησης και κατάστρωσης σχεδίων. Τα αποτελέσματα μπορεί να είναι αμφίσημα, θετικά ή αρνητικά, σε κάθε περίπτωση όμως προέρχονται από χαρακτήρες που δεν είναι άβουλα όντα, ανίκανα για πολύπλοκες πνευματικές διεργασίες (όπως συνήθως αντιμετωπίζονταν οι γυναίκες στα ιστορικά συμφραζόμενα του 5ου αι. όπου αποκλείονταν από τα πεδία της δράσης και των αποφάσεων). Εστιάζοντας στο τεχνᾶσθαι, παρατηρούμε πως οι γυναίκες αναδεικνύονται σε υποκείμενα με βούληση και λογική, ικανά για μεγάλες ανατροπές. Οι τέχνες και οι δόλοι τους γίνονται κινητήριοι μοχλοί της ιστορίας και τίθενται άρα στην υπηρεσία του τραγικού μύθου, στο κέντρο του οποίου βρίσκεται η μετάβασις και η αλλαγή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (Αρ. Ποιητ. 10. 1452a 13-23).
Με δεδομένο ότι σε ανθρωπολογικό επίπεδο η αρχαία ελληνική σκέψη εκλάμβανε τον δόλο ως συστατικό στοιχείο της γυναικείας φύσεως και ήθους με βάση τον ‘καταστατικό’ μύθο για τη δημιουργία της πρώτης γυναίκας στον Ησίοδο (Θεογ. 570-612, Ἔργα καὶ Ἡμέραι 54-105), καταλαβαίνουμε πως η σύνδεση της γυναικείας ταυτότητας με την επινοητικότητα, τον δόλο και την εξαπάτηση δεν αποτελεί, φυσικά, ευριπίδεια καινοτομία, αλλά κοινή αρχαιοελληνική αντίληψη ριζωμένη σε μια ανδροκρατική παράδοση αμφιθυμίας και καχυποψίας έναντι των γυναικών. Στο ευριπίδειο δράμα, ωστόσο, η σύνδεση αυτή προβάλλει πολύ έντονα και φαίνεται να αξιοποιείται σε πολλά επίπεδα. Η σύγχρονη έρευνα έχει διερευνήσει κυρίως τις κοινωνιολογικές και ιδεολογικές προεκτάσεις αυτής της ευριπίδειας επιλογής. Στην παρούσα εργασία όμως ενδιαφέρουν και οι επιπτώσεις που έχει η επιλογή αυτή σε επίπεδο δραματικής σύνθεσης: η επιλογή από τον Ευριπίδη της τέχνης και του δόλου ως βασικού στοιχείου γυναικείας δράσης φαίνεται πως επιτρέπει στον ποιητή να διατηρήσει σε συνάφεια τα στοιχεία του μύθου και του ήθους και να επεξεργαστεί ως επί το πλείστον με επιτυχία το δραματικό αποτέλεσμα.
Η δόλια γυναικεία φύση ανάγεται στις αρνητικές στερεότυπες αντιλήψεις των ανδρών για το κατώτερο γυναικείο φύλο. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ο χρηστός χαρακτήρας που αρμόζει στη γυναίκα, ον κατώτερης αξίας από τον άνδρα, δεν θα πρέπει να είναι ανδροπρεπής ή έξυπνος και δραστήριος (Αρ. Ποιητ. 15. 1454a 20-25). Τα ευριπίδεια δράματα, όμως, δεν φαίνεται να συγκλίνουν πάντα με τις κανονιστικές υποδείξεις του φιλοσόφου. Ο ποιητής επιμένει να δραματοποιεί το γυναικείο «τεχνᾶσθαι» στις τραγωδίες του, αξιοποιώντας τον δόλο ως γυναικείο χαρακτηριστικό λόγω ανθρωπολογικών παραδοχών, πράγμα που οδηγεί σε «τεχνήεσσα» πλοκή που προκύπτει φυσικά και αβίαστα από το ήθος των ηρωίδων. Ταυτόχρονα, όμως, η ηθοποιία αποκτά βάθος και εύρος: γυναικεία βουλή, σοφία, δολοπλοκία. Η τριάδα αυτή του ισχυρού γυναικείου χαρακτήρα μέσα στο δράμα προκαλεί αντικρουόμενες εσωτερικές αντιδράσεις (από τους ενδοδραματικούς θεατές, άνδρες/χορό) που αντανακλούν ή και υπονομεύουν τα στερεότυπα και εμπλέκουν δημιουργικά το κοινό.
|
Αναζήτηση
