| Περίληψη |
Αντικείμενο της διατριβής είναι η πέτρα, ένα από τα αρχαιότερα υλικά που
χρησιμοποιήθηκαν από τον άνθρωπο στην εξέλιξη του πολιτισμού. Η μελέτη
συμπεριέλαβε τον κόσμο της πέτρας, τους μαστόρους και τους μετακινούμενους εργάτες
που έχτισαν μεγάλα έργα σε όλη τη Βαλκανική, τα συστήματα δόμησης, τα συμβολικά
συμφραζόμενα, καθώς και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες φαίνεται να επανακάμπτει
σήμερα, μετά από δεκαετίες, ως υλικό δομής. Πρόκειται για μια προσπάθεια
διεπιστημονικής προσέγγισης που εστιάζεται στις θεωρητικές προσεγγίσεις της
Ανθρωπολογίας και γενικά των Κοινωνικών Επιστημών, καθώς επίσης και της Ιστορίας
και της Αρχαιολογίας.
Για την ολοκλήρωσή της χρησιμοποιήθηκαν διαφορετικά μεθοδολογικά εργαλεία:
εθνογραφική έρευνα, μελέτη των πηγών, αρχειακή έρευνα, μελέτη υλικών καταλοίπων,
εθνοαρχαιολογικές προσεγγίσεις, υλικό που ανάγεται στο χώρο της Οπτικής
Ανθρωπολογίας, όπως φωτογραφίες και κινηματογραφικές λήψεις. Η εθνογραφική
έρευνα είχε ως στόχο να γίνουν κατανοητές οι κοινωνικές, οικονομικές και άλλες
συνθήκες οι οποίες οδήγησαν σε μαζικές εξειδικεύσεις και να καταγραφούν οι εμπειρίες
και οι προβιομηχανικές τεχνικές. Η έρευνα περιελάμβανε την παρατήρηση, την εξέταση
των υλικών καταλοίπων και τη διενέργεια συνεντεύξεων, κατά κανόνα ημιδομημένων,
καθώς και τη μελέτη φωτογραφικών συλλογών. Τα ερευνητικά εργαλεία που
χρησιμοποιήθηκαν ήταν, επιπλέον, η αφήγηση με τη μορφή ημιδομημένων
συνεντεύξεων και η βιογραφική προσέγγιση. Για την επιλογή του δείγματος επιλέχθηκε
η τεχνική της θεωρητικής δειγματοληψίας. Η συγκέντρωση συνεντεύξεων και
βιογραφικών αφηγήσεων οδήγησε σε έναν αναμφισβήτητο «πληροφοριακό κορεσμό»
(τα καινούργια δεδομένα δεν πρόσθεταν σημαντικά ή νέα στοιχεία).
Διερευνήθηκαν οι συμβολικοί κώδικες στα μαστορικά έθιμα, κυρίως εκείνα που
σχετίζονται με την αναχώρηση και την επιστροφή των μπουλουκιών, η λειτουργία των
ορίων μιας κοινότητας που, εκτός από οριοθετήσεις του χώρου, μετουσιώνονται σε
συμβολικά στοιχεία με πολλαπλές λειτουργίες. Παράλληλα, θεωρήθηκε απαραίτητη η
συγχρονική μελέτη των συμβολικών κωδίκων εξετάζοντας τα λιθόγλυπτα και τα
σύμβολά τους σε επιλεγμένη περιοχή της Κρήτης, στην πεδιάδα της Μεσαράς.
Αναζητήθηκε η κατά το δυνατόν πληρέστερη καταγραφή και ταξινόμηση σύμφωνα με
τη μορφή, το περιεχόμενο και την χρονολόγησή τους. Η μελέτη αυτή συμπεριέλαβε,
εκτός από τα ίδια τα λιθόγλυπτα, και τον τρόπο με τον οποίο τα αντιλαμβάνονται και τα
νοηματοδοτούν οι σημερινές κοινωνίες.
ii
Το βασικό θεωρητικό πλαίσιο που χρησιμοποιήθηκε για την κατανόηση της
επιστροφής της πέτρας στην οικοδομή προέρχεται από τις προσεγγίσεις της
«Ανθρωπολογίας της κατανάλωσης» και το ρόλο της οικίας ως στοιχείου
νοηματοδότησης του χώρου. Η χρήση του θεωρητικού πλαισίου του Bourdieu, η θεωρία
της διάκρισης, πρόσφερε τη δυνατότητα διερεύνησης σε πολλαπλά επίπεδα: εστιάσαμε
στα ίδια τα δρώντα υποκείμενα, τους μαστόρους που συνεχίζουν να χρησιμοποιούν την
πέτρα, αλλά και στους ιδιοκτήτες παλαιών πετρόχτιστων οικιών, συντηρημένων ή όχι,
και ιδιοκτήτες οικιών που οικοδομούνται σήμερα χρησιμοποιώντας την πέτρα σε
διάφορα σημεία της οικοδομής.
Η έρευνα για την επανάκαμψη της πέτρας ως δομικού υλικού, που ουσιαστικά αρχίζει
μετά το 1974 για να πάρει μεγαλύτερες διαστάσεις μετά το 1990, αποτέλεσε ένα από τα
αρχικά ζητούμενα της διατριβής. Κοντά σε όλα αυτά ρόλο έπαιξε η επίσημη ιδεολογία,
που είχε ταυτίσει τα μνημεία με την ελληνικότητα και τη διαχρονία, αλλά και ο
τουρισμός. Στις περιοχές με τουριστική ανάπτυξη το παραδοσιακό εκφράζεται με την
αναστήλωση παλαιών κατοικιών και την κατασκευή νέων πετρόχτιστων στοιχείων και
αντιμετωπίζεται ως τουριστικός πόρος, όπως συμβαίνει με πολλά άλλα στοιχεία τα οποία
έχουν συνδεθεί με το παρελθόν. Σε ανεπτυγμένες νησιώτικες λουτροπόλεις η συμβολική
χρήση της πέτρας ως κατασκευή της «εξωτικότητας» έχει επεκταθεί σε τέτοιο βαθμό
ώστε να οργανώνονται ολόκληρες «επιχειρήσεις» απογύμνωσης ερειπωμένων οικισμών.
Η πέτρα είναι το πιο προσιτό, το πιο πρόσφορο υλικό με το οποίο μπορεί να επιτευχθεί η
«κατασκευή» της παραδοσιακότητας και η ένταξή της στο φυσικό ή το δομημένο
περιβάλλον.
Το θέμα της «επιστροφής» στη χρήση της πέτρας δεν έχει προσλάβει γενικευμένη
μορφή, αλλά ούτε και περιορίζεται στην απομίμηση του ρουστίκ. Η ιστορία της πέτρας
ως οικοδομικού υλικού και η απαξίωσή της για μεγάλα χρονικά διαστήματα του 20ού
αιώνα εξετάζεται μέσα από τα κοινωνικά συμφραζόμενά της. Στις ελληνικές πόλεις η
αστική τάξη αναζητούσε την έκφραση της διαφορετικότητας στην οικοδομή και νωρίς
άρχισε να εμφανίζεται η νέα κατασκευαστική λογική. Η άνοδος του βιοτικού επιπέδου,
λίγες δεκαετίες μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, σήμανε και την παράλληλη διάχυση και
διάδοση των συνηθειών της ανώτερης τάξης στα λαϊκά στρώματα. Τα στοιχεία που
χαρακτήριζαν την εικόνα της κυρίαρχης ομάδας αφομοιώθηκαν σταδιακά από τις
κατώτερες. Το φαινόμενο της αντιστροφής δεν άργησε να εμφανιστεί. Η επιστροφή στη
χρήση της πέτρας αποτελεί από το τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα στοιχείο
κοινωνικής διαφοροποίησης. Παρατηρούμε δηλαδή ένα φαινόμενο που αντανακλά την
iii
κοινωνική κινητικότητα. Ως status symbol υιοθετείται από τις ανώτερες τάξεις και στη
συνέχεια διαδίδεται σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα.
Τα κοινωνικά στρώματα που χρησιμοποιούν σήμερα την πέτρα είναι εντελώς
διαφορετικά από εκείνα που είχαν ταυτίσει με το ίδιο υλικό το όνειρο της στέγασης
μέχρι και πριν από λίγες δεκαετίες. Είναι κυρίως μορφωμένοι αστοί. Ούτε και η πέτρα,
όμως, έχει τον ίδιο ρόλο. Στις συνήθεις σύγχρονες χρήσεις δεν επιτελεί στατικό ρόλο,
αλλά χρησιμοποιείται ως συμπληρωματικό οικοδομικό υλικό σε εμφανή σημεία των
κτισμάτων. Πολυτελείς κατοικίες που χτίζονται ακόμη και μέσα σε αστικά κέντρα
διακοσμούνται με λίθινες επενδύσεις και χαμηλά περιφράγματα. Μετά το 1990 και τις
μαζικές αφίξεις μαστόρων από χώρες στις οποίες παρουσιάστηκαν φαινόμενα πολιτικής
και κοινωνικής αστάθειας, η πέτρα άρχισε να διαδίδεται με πιο γρήγορο ρυθμό.
Μελετώντας τις κοινότητες που ασχολήθηκαν με επαγγέλματα της πέτρας εντοπίσαμε
ένα ενδιαφέρον εθνοαρχαιολογικό παράδειγμα, μια μέθοδο εξόρυξης πυριτολιθικών
πετρωμάτων (ακονόπετρα Ελούντας) με θέρμανση. Στην εν λόγω περιοχή τα ακόνια
βρίσκονται σε διαδοχικές στρώσεις ανάμεσα σε σκληρό μαύρο ασβεστόλιθο. Αν και
έχουν γίνει παγκοσμίως πολλές εθνοαρχαιολογικές μελέτες σχετικά με τη χρήση φωτιάς
στην εξόρυξη πυριτόλιθου, και κυρίως flint, η μέθοδος εξόρυξης ακονόπετρας με
θέρμανση δεν ήταν γνωστή. Με την έρευνα και την παρατήρηση επιβεβαιώθηκαν οι
απόψεις των εξορυκτών που πιστεύουν ότι η μέθοδος αυτή αποδίδει καλύτερο τελικό
προϊόν με λιγότερη αλλά συστηματοποιημένη εργασία.
|
Ο κόσμος της πέτρας
